अमृतानुभव – संत ज्ञानेश्वर महाराज

अमृतानुभव अनुभवामृत ही संत ज्ञानेश्वर क्षेत्र १३ व्या शतकातली रचना आहे. ती मराठी साहित्यात एक मैलाचा दगड आहे. अमृतानुभव हा ज्ञानेश्वरांचा स्व-रचित स्वतंत्र ग्रंथ आहे. 'श्री ज्ञानेश्वरी' साठी अधिक प्रसिद्ध श्री माऊलींनी त्यांचे सद्गुरू श्री निवृत्तीनाथ महाराज यांच्या आदेशानुसार 'अमृतानुभव' लिहिले.

प्रकरण पहिले – शिवशक्तिसमावेशन

यदक्षरमनाख्येयमानंदमजमव्ययम् ।

श्रीमन्निवृत्तिनाथेति ख्यातं दैवतमाश्रये ॥ १ ॥

गुरुरित्याख्यया लोके साक्षाद्विद्याहि शांकरी ।

जयत्याज्ञानमस्तस्यै दयार्द्रायै निरंतरम् ॥ २ ॥

सार्द्धं केन च कस्यार्द्धं शिवयोः समरूपिणोः ।

ज्ञातुं न शक्यते लग्नमितिद्वैतच्छलान्मुहुः ॥ ३ ॥

अद्वैतमात्मनस्तत्त्वं दर्शयंतौ मिथस्तराम् ।

तौ वंदे जगतामाद्यौ तयोस्तत्त्वाभिपत्तये ॥ ४ ॥

मूलायाग्राय मध्याय मूलमध्याग्रमूर्तये ।

क्षिणाग्रमूलमध्याय नमः पूर्णाय शंभवे ॥ ५ ॥

ऐसी इयें निरुपाधिकें । जगाचीं जियें जनकें ।

तियें वंदिलीं मियां मूळिकें । देवोदेवी ॥ १-१ ॥

जो प्रियुचि प्राणेश्वरी । उलथे आवडीचे सरोभरीं ।

चारुस्थळीं येकाहारी । एकांगाची ॥ १-२ ॥

आवडीचेनि वेगें । येकयेकातें गिळिती अंगें ।

कीं द्वैताचेनि पांगें । उगळिते आहाती ॥ १-३ ॥

जे एकचि नव्हे एकसरें । दोघां दोनीपण नाहीं पुरें ।

काइ नेणों साकारें । स्वरूपें जियें ॥ १-४ ॥

कैसी स्वसुखाचि आळुकी । जे दोनीपण मिळोनि येकीं ।

नेदितीचि कवतिकीं । एकपण फुटों ॥ १-५ ॥

हा ठाववरी वोयोगभेडें । जें बाळ जगायेव्हढें ।

वियालीं परी न मोडे । दोघुलेपण ॥ १-६ ॥

आपुलिये आंगीं संसारा । देखिलिया चराचरा ।

परी नेदितीचि तिसरा । झोंक लागों ॥ १-७ ॥

जयां येक सत्तेचें बैसणें । दोघां येका प्रकाशाचें लेणें ।

जें अनादि येकपणें । नांदती दोघें ॥ १-८ ॥

भेदु लाजौनि आवडी । येकरसीं देत बुडी ।

जो भोगणया ठाव काढी । द्वैताचा जेथें ॥ १- ९ ॥

जेणें देवें संपूर्ण देवी । जियेविण कांहीं ना तो गोसावी ।

किंबहुना येकोपजीवी । येकयेकांची ॥ १-१० ॥

कैसा मेळु आला गोडिये । दोघें न माती जगीं इये ।

कीं परमाणुही माजीं उवायें । मांडलीं आहाती ॥ १-११ ॥

जिहीं येकयेकावीण । न कीजे तृणाचेंही निर्माण ।

जियें दोघें जिऊ प्राण । जियां दोघां ॥ १-१२ ॥

घरवातें मोटकीं दोघें । जैं गोसावी सेजे रिघे ।

तैं दंपत्यपणें जागे । स्वामिणी जे ॥ १-१३ ॥

जिया दोघांमाजीं येकादें । विपायें उमजलें होय निदे ।

तरी गरवात गिळूनि नुसुधें । कांहीं ना कीं ॥ १-१४ ॥

दोहों अंगाचिये आटणी । गिंवसीत आहाती येकपणीं ।

जाली भेदाचिया वाहाणी । आधाधीं जियें ॥ १-१५ ॥

विषो येकमेकांचीं जियें । जियें एकमेकांचीं विषइयें ।

जियें हीं दोघें सुखियें । जियें दोघें ॥ १-१६ ॥

स्त्रीपुरुष नामभेदें । शिवपण येकलें नांदे ।

जग सकळ आधाधें । पणें जिहीं ॥ १-१७ ॥

दो दांडीं एकि श्रुति । दोहों फुलीं एकी दृति ।

दोहों दिवीं दीप्ति । येकीचि जेवीं ॥ १-१८ ॥

दो ओठीं येकी गोठी । दो डोळां येकी दिठी ।

तेवीं दोघीं जिहीं सृष्टी । येकीच जेवीं ॥ १-१९ ॥

दाऊनि दोनीपण । येक रसाचें आरोगण ।

करीत आहे मेहूण । अनादि जे ॥ १-२० ॥

जे स्वामिचिया सत्ता । वीण असो नेणें पतिव्रता ।

जियेवीण सर्व कर्ता । कांहीं ना जो ॥ १-२१ ॥

जें कीं भाताराचें दिसणें । भातारुचि जियेचें ससणें ।

नेणिजती दोघेंजणें । निवडूं जिये ॥ १-२२ ॥

गोडी आणि गुळु । कापुरु आणि परिमळु ।

निवडूं जातां पांगुळु । निवाडु होये ॥ १-२३ ॥

समग्र दीप्ति घेतां । जेविं दीपुचि ये हातां ।

तेविं जियेचिया तत्त्वतां । शिवुचि लाभे ॥ १-२४ ॥

जैसी सूर्यीं मिरवे प्रभा । प्रभे सूर्यत्वचि गाभा ।

तैसी भेद गिळीत शोभा । येकचि जे ॥ १-२५ ॥

कां बिंब प्रतिबिंबा द्योतक । प्रतिबिंब बिंबा अनुमापक ।

तैसें द्वैतमिसें एक । बरवतसे ॥ १-२६ ॥

सर्व शून्याचा निष्कर्षु । जिया बाइला केला पुरुषु ।

जेणें दादुलेन सत्तविशेषु । शक्ति जाली ॥ १-२७ ॥

जिये प्राणेश्वरीवीण । शिवीहीं शिवपण ।

थारों न शके ते आपण । शिवें घडली ॥ १-२८ ॥

ऐश्वर्येंसी ईश्वरा । जियेचें आंग संसारा ।

आपण होऊन उभारा । आपणचि जे ॥ १-२९ ॥

पतीचेनि अरूपपणें । लाजोनि आंगाचें मिरवणें ।

केलें जगायेव्हढें लेणें । नामरूपाचें ॥ १-३० ॥

ऐक्याचाही दुष्काळा । बहुपणाचा सोहळा ।

जियें सदैवेचिया लिळा । दाखविला ॥ १-३१ ॥

आंगाचिया आटणिया । कांतु उवाया आणिला जिया ।

स्वसंकोचें प्रिया । रूढविली जेणें ॥ १-३२ ॥

जियेतें पाहावयाचिया लोभा । चढे दृष्ट्रत्वाचिया क्षोभा ।

जियेतें न देखतु उभा ॥ आंगचि सांडी ॥ १-३३ ॥

कांतेचिया भिडा । अवला होय जगायेव्हढा ।

आंगविला उघडा । जियेविण ॥ १-३४ ॥

जो हा ठावो मंदरूपें । उवायिलेपणेंचि हारपे ।

तो झाला जियेचेनि पडिपे । विश्वरूप ॥ १-३५ ॥

जिया चेवविला शिवु । वेद्याचे बोणें बहु ।

वाढि तेणेंसि जेऊं । धाला जो ॥ १-३६ ॥

निदैलेनि भातारें । जे विये चराचरें ।

जियेचा विसांवला नुरे । आंबुलेपणही ॥ १-३७ ॥

जंव कांतु लपो बैसे । तंव नेणिजे जिच्या दोषें ।

जियें दोघें आरिसे । जियां दोघां ॥ १-३८ ॥

जियेचेनि आंगलगें । आनंद आपणा आरोगूं लागे ।

सर्व भोक्तृत्वही नेघे । जियेविण कांहीं ॥ १-३९ ॥

जया प्रियाचें जें आंग । जो प्रियुचि जियेचें चांग ।

कालउनी दोन्ही भाग । जेवितें आहाति ॥ १-४० ॥

जैसि कां समिरेंसकट गति । कां सोनियासकट कांति ।

तैसे शिवेसिं शक्ति । अवघिचि जे ॥ १-४१ ॥

कां कस्तुरीसकट परिमळु । कां उष्मेसकट अनळु ।

तैसा शक्तींसिं केवळु । शिवुचि जो ॥ १-४२ ॥

राति आणि दिवो । पातलीं सूर्याचा ठावो ।

तैसीं आपुला साचि वावो । दोघेंही जियें ॥ १-४३ ॥

किंबहुना तियें । प्रणवाक्षरीं विरुढातियें ।

दशेचीही वैरियें । शिवुशक्ति ॥ १-४४ ॥

हें असो नामरूपाचा भेदसिरा । गिळित येकार्थाचा उजिरा ।

नमो त्या शिववोहरा । ज्ञानदेवु म्हणे ॥ १-४५ ॥

जया दोघांच्या आलिंगनीं । विरोनि गेली दोन्ही ।

आघवियाचि रजनी । दिठिचि जे ॥ १-४६ ॥

जयांच्या रूपनिर्धारीं । गेली परेसीं वैखरी ।

सिंधूसीं प्रळयनिरीं । गंगा जैशी ॥ १-४७ ॥

वायु चळबळेंशीं जिराला व्योमाचिये कुशीं ।

आटला प्रळयप्रकाशीं । सप्रभ भानु ॥ १-४८ ॥

तेवीं निहाळितां ययांते । गेले पाहणेंनसीं पाहतें ।

पुढती घरौतेंवरौतें । वंदिलीं तियें ॥ १-४९ ॥

जयांच्या वाहाणी । वेदकु वेद्याचें पाणी ।

न पिये पण सांडणी । आंगाचि करी ॥ १-५० ॥

तेथ मी नमस्करा । लागीं उरों दुसरा ।

तही लिंगभेद पहा । जोडूं जावों ॥ १-५१ ॥

परि सोनेंनसिं दुजें । नव्हतु लेणें सोना भजे ।

हें नमन करणें माझें । तैसें आहे ॥ १-५२ ॥

सांगतां वाचेतें वाचा । ठाउ वाच्य वाचकाचा ।

पडतां काय भेदाचा । विटाळु होये ? ॥ १-५३ ॥

सिंधु आणि गंगेचि मिळणी । स्त्रीपुरुष नामाची मिरवणी ।

दिसतसे तरी काय पाणी । द्वैत होईल ? ॥ १-५४ ॥

पाहे पां भास्य भासकता । आपुला ठाईं दावितां ।

एकपण काय सविता । मोडितसे ? ॥ १-५५ ॥

चांदाचिया दोंदावरी । होत चांदणियाची विखुरी ।

काई उणें दीप्तीवरी । गिवसों पां दीपु ॥ १-५६ ॥

मोतियाची कीळ । होय मोतियावरी पांगुळ ।

आगळें निर्मळ । रूपा येकीं ? ॥ १-५७ ॥

मात्राचिया त्रिपुटिया । प्रणवु काइ केला चिरटिया ? ।

कीं ‘णकार’ तिरेघटिया । भेदवला काई ? ॥ १-५८ ॥

अहो ऐक्याचें मुद्दल न ढळे । आणि साजिरेपणाचा लाभु मिळे ।

तरि स्वतरंगाचीं मुकुळें । तुरंबु का पाणी ॥ १-५९ ॥

म्हणौनि भूतेशु अणि भवानी । वंदिली न करूनि सिनानि ।

मी रिघालों नमनीं । तें हें ऐसें ॥ १-६० ॥

दर्पणाचेनि त्यागें । प्रतिबिंब बिंबीं रिगे ।

कां बुडी दिजे तरंगें । वायूचा ठेला ॥ १-६१॥

नातरी नीदजातखेवों । पावे आपुला ठावो ।

तैशी बुद्धित्यागें देवीदेवो । वंदिली मिया ॥ १-६२ ॥

सांडूनि मीठपणाचा लोभु । मीठें सिंधुत्वाचा घेतला लाभु ।

तेविं अहं देऊनि शंभु । शांभवी झालों ॥ १-६३ ॥

शिवशक्तिसमावेशें । नमन केलें म्यां ऐसें ।

रंभागर्भ आकाशें । रिगाला जैसा । १-६४ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे शिवशक्तिसमावेशनं नाम प्रथम प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण दुसरें – श्रीगुरुस्तवन

आतां उपायवनवसंतु । जो आज्ञेचा आहेवतंतु ।

अमूर्तचि परि मूर्तु । कारुण्याचा ॥ २-१ ॥

अविद्येचे आडवे । भुंजीत जीवपणाचे भवे ।

तया चैतन्याचे धांवे । कारुण्यें जो कीं ॥ २-२ ॥

मोडोनि मायाकुंजरु । मुक्तमोतियाचा वोगरु ।

जेवविता सद्गुरु । निवृत्ति वंदूं ॥ २-३ ॥

जयाचेनि अपांगपातें । बंध मोक्षपणीं आते ।

भेटे जाणतया जाणतें । जयापाशीं ॥ २-४ ॥

कैवल्यकनकाचिया दाना । जो न कडसी थोर साना ।

द्रष्ट्याचिया दर्शना । पाढाऊ जो ॥ २-५ ॥

सामर्थ्याचेनि बिकें । जो शिवाचेंही गुरुत्व जिंके ।

आत्मा आत्मसुख देखे । आरिसा जिये ॥ २-६ ॥

बोधचंद्रचिया कळा । विखुरलिया येकवळा ।

कृपापुनीवलीळा । करी जयाची ॥ २-७ ॥

जो भेटलियाचि सवे । पुरति उपायांचे धांवे ।

प्रवृत्ति-गंगा स्थिरावे । सागरीं जिये ॥ २-८ ॥

जयाचेनि अनवसरें । दृष्टाले दृश्याचें मोहिरें ।

जो भेटतखेंव सरे । बहुरुपचि हें ॥ २-९ ॥

अविद्येचें काळवखें । कीं स्वबोध सुदिनें फांके ।

सीतलें प्रसादार्कें । जयाचेंनि ॥ २-१० ॥

जयाचेनि कृपासलिलें । जीउ हा ठाववरी पाखाळे ।

जें शिवपणहि वोंविळें । अंगी न लवी ॥ २-११ ॥

राखों जातां शिष्यातें । गुरुपणहि धाडिलें थितें ।

तही गुरुगौरव जयातें । सांडीचिना ॥ २-१२ ॥

एकपण नव्हे सुसास । म्हणोन गुरु-शिष्यांचें करोनि मिस ।

पाहणेंचि आपली वास । पाहतसे ॥ २-१३ ॥

जयाचेनि कृपातुषारें । परतलें अविद्येचें मोहिरें ।

परिणमे अपारें । बोधामृतें ॥ २-१४ ॥

वेद्या देतां मिठी । वेदकुहि सुये पोटीं ।

तही नव्हेचि उशिटी । दिठी जयाची ॥ २-१५ ॥

जयाचेनि सावायें । जीवु ब्रह्म उपर लाहे ।

ब्रह्म तृणातळीं जाये । उदासे जेणें ॥ २-१६ ॥

उअपस्तिवरि राबतिया । उपाय फळीं येती मोडोनियां ।

वरिवंडले जयाचिया । अनुज्ञा कां ॥ २-१७ ॥

जयाचा दिठिवावसंतु । जंव न रिघे निगमवनाआंतु ।

तंव आपुलिये फळीं हातु । न घेपतिही ॥ २-१८ ॥

पुढें दृष्टीचेनि आलगें । खोंचि कीं निवटी मागें ।

येव्हडिया जैता नेघे । आपणपें जो ॥ २-१९ ॥

लघुत्वाचेनि मुद्दलें । बैसला गुरुत्वाचे शेले ।

नासूनि नाथिलें । सदैव जो ॥ २-२० ॥

नाहीं जे जळीं बुडिले । तै घनवटें जेणें तरिजे ।

जेणें तरलियाहि नुरिजे । कवणिये ठाईं ॥ २-२१ ॥

आकाश हे सावेव । न बंधे आकाशाची हांव ।

ऐसें कोण्ही येक भरीव । आकाश जो ॥ २-२२ ॥

चंद्रादि सुसीतळें । घडलीं जयाचेनि मेळें ।

सूर्य जयाचेनि उजाळें । कडवसोनि ॥ २-२३ ॥

जीवपणाचेनि त्रासें । यावया आपुलिये दशे ।

शिवही मुहूर्त पुसे । जया जोशियातें ॥ २-२४ ॥

चांदिणें स्वप्रकाशाचें । लेइला द्वैतदुणीचें ।

तही उघडेपण नवचे । चांदाचें जया ॥ २-२५ ॥

जो उघड किं न दिसे । प्रकाश कीं न प्रकाशे ।

असतेपणेंचि नसे । कव्हणीकडे ॥ २-२६ ॥

आतां जो तो इहीं शब्दीं । कें मेळऊं अनुमानाची मांदी ।

हा प्रमाणाहि वो नेदी । कोण्हाहि मा ॥ २-२७ ॥

जेथें शब्दाची लिही पुसे । तेणेंसिं चावळों बैसे ।

दुजयाचा रागीं रुसे । येकपणा जो ॥ २-२८ ॥

प्रमाणापरि सरे । तैं प्रमेयचि आविष्करे ।

नवल मेचुं ये धुरे । नाहींपणाची ॥ २-२९ ॥

कांहींबाहीं अळुमाळु । देखिजे येखादे वेळु ।

तरी देखे तेहि विटाळु । जया गांवीं ॥ २-३० ॥

तेथें नमनें का बोलें। केउतीं सुयें पाउलें ।

आंगीं लाउनि नाडिलें । नांवचि येणें ॥ २-३१ ॥

नव्हे आत्मया आत्मप्रवृत्ति । वाढवितां कें निवृत्ति ? ।

तरी या नामाचि वायबुंथी । सांडीचिना ॥ २-३२ ॥

निवर्त्य तंव नाहीं । मा निवर्तवी हा काई ? ।

तरि कैसा बैसे ठाईं । निवृत्ति-नामाच्या ? ॥ २-३३ ॥

सूर्यासि अंधकारु । कैं झाला होता गोचरु ? ।

तही तमारि हा डगरु । आलाचि कीं ॥ २-३४ ॥

लटिकें येणें रूढे । जड येणें उजिवडे ।

न घडे तेंहि घडे । याचिया मावा ॥ २-३५ ॥

हां गा मायावशें दाविसी । तें मायिक म्हणोन वाळिसी ।

अमायिक तंव नव्हसी । कवणाहि विषो ॥ २-३६ ॥

शिवशिवा सद्गुरु । तुजला गूढा काय करूं ? ।

येकाहि निर्धारा धरूं । देतासि कां ? ॥ २-३७ ॥

नामें रूपें बहूवसें । उभारूनि पाडिलीं ओसें ।

सत्तेचेनि आवेशें । तोषलासि ना ? ॥ २-३८ ॥

जिउ घेतलिया उणे । चालों नेदिसी साजणें ।

भृत्यु उरे स्वामीपणें । तेंहि नव्हे ॥ २-३९ ॥

विशेषाचेनी नांवें । आत्मत्वही न साहावे ।

किंबहुना न व्हावें । कोण्हीच या ॥ २-४० ॥

राति नुरेचि सूर्या । नातरी लवण पाणिया ।

नुरेचि जेवी चेइलिया । नीद जैसी ॥ २-४१ ॥

कापुराचे थळीव । नुरेचि आगीची बरव ।

नुरेचि रूप नांव । तैसें यया ॥ २-४२ ॥

याच्या हातांपायां पडे । तरी वंद्यत्वें पुढें न मंडे ।

न पडेचि हा भिडे । भेदाचिये ॥ २-४३ ॥

आपणाप्रति रवी । उदो न करी जेवीं ।

हावंद्य नव्हें तेवीं । वंदनासी ॥ २-४४ ॥

कां समोरपण आपलें । न लाहिजे कांहीं केलें ।

तैसें वंद्यत्व घातलें । हारौनि येणें ॥ २-४५ ॥

आकाशाचाआरिसा । नुठे प्रतिबिंबाचा ठसा ।

हा वंद्य नव्हे तैसा । नमस्कारासी ॥ २-४६ ॥

परी नव्हे तरी नव्हो । हें वेखासें कां घेवो ।

परी वंदीतयाहि ठावो । उरों नेदी ॥ २-४७ ॥

आंगौनि येकुणा झोळु । फेडितांचि तो तरी बाहिरिळू ।

कडु फिटे आंतुलु । न फेडितांचि ॥ २-४८ ॥

नाना बिंबपणासरिसें । घेऊनि प्रतिबिंब नासे ।

नेलें वंद्यत्व येणें तैसें । वंदितेंनसीं ॥ २-४९ ॥

नाहीं रूपाचि जेथें सोये । तेथें दृष्टीचें कांहींचि नव्हे ।

आम्हां फळले हे पाये । ऐसिया दशा ॥ २-५० ॥

गुणा तेलाचिया सोयरिका । निर्वाहिली दीपकळिका ।

ते का होईल पुळिका । कापुराचिया ॥ २-५१ ॥

तया दोहों परस्परें । होय ना जंव मेळहैरें ।

तंव दोहीचेंही सरे । सरिसेंचि ॥ २-५२ ॥

तेविं देखेना कायी ययातें । तंव गेलें वंद्य वंदितें ।

चेइलिया कांतें । स्वप्नींचें जेवीं ॥ २-५३ ॥

किंबहुना इया भाखा । द्वैताचा जेथें उपखा ।

फेडोनियां स्वसखा । श्रीगुरु वंदिला ॥ २-५४ ॥

याच्या सख्याची नवाई । आंगीं एकपण रूप नाहीं ।

आणि गुरु-शिष्य दुबाळीही । पवाडु केला ॥ २-५५ ॥

कैसा आपणया आपण । दोंविण सोइरेपण ।

हा यहूनि विलक्षण । नाहींना नोहे ॥ २-५६ ॥

जग आघवें पोटीं माये । गगनायेव्हढे होऊनि ठाये ।

तेचि निशी साहे । नाहींपणाची ॥ २-५७ ॥

कां पूर्णते तरि आधारु । सिंधु जैसा दुर्भरु ।

तैसा विरुद्धेयां पाहुणेरु । याच्या घरीं ॥ २-५८ ॥

तेजा तमातें कांहीं । परस्परें निकें नाहीं ।

परि सूर्याच्या ठायीं । सूर्यचि असे ॥ २-५९ ॥

येक म्हणतां भेदें । तें कीं नानात्वें नांदे ? ।

विरुद्धें आपणया विरुद्धें । होती काइ ? ॥ २-६० ॥

म्हणौनि शिष्य आणि गुरुनाथु । या दोहों शब्दांचा अर्थु ।

श्रीगुरुचि परी होतु । दोहों ठायीं ॥ २-६१ ॥

कां सुवर्ण आणि लेणें । वसतें येकें सुवर्णें ।

वसतें चंद्र चांदणें । चंद्रींचि जेवीं ॥ २-६२ ॥

नाना कापुरु आणि परिमळु । कापुरचि केवळु ।

गोडी आणि गुळु । गुळुचि जेवीं ॥ २-६३ ॥

इतैसा गुरुशिष्यमिसें । हाचि येकु उल्हासे ।

जही कांहीं दिसे । दोन्ही-पणें ॥ २-६४ ॥

आरिसा आणि मुखीं । मी दिसे हे उखी ।

आपुलिये ओळखी । जाणे मुख ॥ २-६५ ॥

पहापा निरंजनीं निदेला । तो हा निर्विवाद येकला ।

परि चेता चेवविता जाहला । दोन्ही तोचि ॥ २-६६ ॥

जे तोचि चेता तोचि चेववी । तेवीं हाचि बुझे हाचि बुझावी ।

गुरुशिष्यत्व नांदवी । ऐसेन हा ॥ २-६७ ॥

दर्पणेवीण डोळा । आपुले भेटीचा सोहळा ।

भोगितो तरि लीळा । सांगतों हें ॥ २-६८ ॥

एवं द्वैतासी उमसो । नेदि ऐक्यासी विसकुसों ।

सोईरिकीचा अतिसो । पोखितसे ॥ २-६९ ॥

निवृत्ति जया नांव । निवृत्ति जया बरव ।

जया निवृत्तीची राणीव । निवृत्तिचि ॥ २-७० ॥

वांचोनि प्रवृत्तिविरोधें । कां निवृत्तीचेंनि बोधें ।

आणिजे तैसा वादें । निवृत्ति नव्हे ॥ २-७१ ॥

आपणा देऊनि राती । दिवसा आणी उन्नति ।

प्रवृत्ति वारी निवृत्ति । नव्हे तैसा ॥ २-७२ ॥

वोपसरयाचें बळ । घेउनि मिरवे कीळ ।

तैसें रत्न नव्हे निखळ । चक्रवर्ती हा ॥ २-७३ ॥

गगनही सूनि पोटीं । जैं चंद्राची पघळे पुष्टी ।

तैं चांदिणें तेणेंसि उठी । आंग जयाचें ॥ २-७४ ॥

तैसें निवृत्तिपणासी कारण । हाचि आपणया आपण ।

घेयावया फुलचि झालें घ्राण । आपुली दृती ॥ २-७५ ॥

दिठी मुखाचिये बरवे । पाथीकडोनि जैं पावे ।

तैं आरिसे धांडोलावे । लागती काई ? ॥ २-७६ ॥

कीं राती हन गेलिया । दिवस हन पातलिया ।

काय सूर्यपण सूर्या । होआवें लागें ? ॥ २-७७ ॥

म्हणोनि बोध्य बोधोनि । घेपे प्रमाणें साधोनि ।

ऐसा नव्हे भरंवसेनि । गोसावी हा ॥ २-७८ ॥

ऐसें करणियावीण । स्वयंभचि जें निवृत्तिपण ।

तयाचे श्रीचरण । वंदिले ऐसे ॥ २-७९ ॥

आतां ज्ञानदेवो म्हणे । श्रीगुरु प्रणामें येणें ।

फेडिली वाचाऋणें । चौही वाचांचीं ॥ २-८० ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे गुरुस्तवनम् नाम द्वितीय प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण तिसरें – वाचाऋण परिहार

ययांचेनि बोभाटे । आत्मयाची झोंप लोटे ।

पूर्ण तही ऋण न फिटे । जें चेणोंचि नीद कीं ॥ ३-१ ॥

येहवीं परादिका चौघी । जीवमोक्षाच्या उपेगीं ।

अविद्येसवें आंगीं । वेंचती कीर ॥ ३-२ ॥

देहासवे हातपाये । जाती , मनासवें इंद्रियें ।

कां सूर्यासवें जाये । किरणजाळ ॥ ३-३ ॥

ना तरी निद्रेचिये अवधी । स्वप्नें मरती आधीं ।

तेवीं अविद्येचे संबंधी । आटती इया ॥ ३-४ ॥

मृतें लोहें होती । ते रसरूपें जिती ।

जळोनि इंधनें येती । वन्हीदशे ॥ ३-५ ॥

लवण अंगें विरे । परी स्वादें जळीं उरे ।

नीद मरोनि जागरें । जिइजे निदें ॥ ३-६ ॥

तेवीं अविद्येसवें । चौघीं वेंचती जीवें ।

तत्त्वज्ञानाचेनि नांवे । उठतीचि या ॥ ३-७ ॥

हा तत्त्वज्ञान दिवा । मरोनि इहीं लावावा ।

तरी हाही शिणलेवा । बोधरूपेंची ॥ ३-८ ॥

येऊनि स्वप्न मेळवी । गेलिया आपणपां दावी ।

दोन्ही दिठी नांदवी । नीद जैशी ॥ ३-९ ॥

जिती अविद्या ऐसी । अन्यथा बोधातें गिंवसी ।

तेचि यथा बोधेंसी । निमाली उठी ॥ ३-१० ॥

परि जीती ना मेली । अविद्या हे जाकळी ।

बन्धमोक्षीं घाली । बांधोनियां ॥ ३-११ ॥

मोक्षुचि बंधु होये । तरी मोक्ष शब्द कां साहे ? ।

अज्ञान घरी त्राये । वाउगीची ॥ ३-१२ ॥

बागुलाचेनि मरणें । तोषावें कीं बाळपणें ।

येरा तो नाहीं मा कोणें । मृत्यु मानावा ? ॥ ३-१३ ॥

घटाचें नाहींपण । फुटलियाची नागवण ।

मानीत असे ते जाण । म्हणो ये की ॥ ३-१४ ॥

म्हणोनि बंधुचि तंव वावो । मा मोक्षा कें प्रसवो ? ।

मरोनि केला ठावो । अविद्या तया ॥ ३-१५ ॥

आणि ज्ञान बंधु ऐसें । शिवसूत्राचेनि मिसें ।

म्हणितलें असे । सदाशिवें ॥ ३-१६ ॥

आणि वैकुंठींचेहि सुजाणें । ज्ञानपाशीं सत्त्वगुणें ।

बांधिजे हें बोलणें । बहू केलें ॥ ३-१७ ॥

परि शिवें कां श्रीवल्लभें । बोलिलें येणेंचि लोभें ।

मानु तेहि लाभे । न बोलतांही ॥ ३-१८ ॥

जें आत्मज्ञान निखळ । तेंहि घे ज्ञानाचें बळ ।

तैं सूर्य चिंती सबळ । तैसे नोव्हे ? ॥ ३-१९ ॥

ज्ञानें श्लाघ्यतु आले । तैं ज्ञानपण धाडिलें वांये ।

दीपवांचून दिवा न लाहे । तैं आंग भुललाचि कीं ॥ ३-२० ॥

आपणचि आपणापाशीं । नेणतां देशोदेशीं ।

आपणपें गिंवशी । हें कीरु होय ? ॥ ३-२१ ॥

परि बहुतां कां दिया । आपणपें आठवलिया ।

म्हणे मी यया । कैसा रिझों ? ॥ ३-२२ ॥

तैसा ज्ञानरूप आत्मा । ज्ञानेंचि आपली प्रमा ।

करितसे सोहं मा । ऐसा बंधु ॥ ३-२३ ॥

जें ज्ञान स्वयें बुडे । म्हणोनि भारी नावडे ।

ज्ञानें मोक्षु घडे । तें निमालेनि ॥ ३-२४ ॥

म्हणोनि परादिका वाचा । तो शृंगारु चौ अंगांचा ।

एवं अविद्या जीवाचा । जीवत्व त्यागी ॥ ३-२५ ॥

आंगाचेनि इंधनें उदासु । उठोनि ज्ञानाग्नि प्रवेशु ।

करी तेथें भस्मलेशु । बोधाचा उरे ॥ ३-२६ ॥

जळीं जळा वेगळु । कापूर न दिसे अवडळु ।

परि होऊनि परिमळु । उरे जेवीं ॥ ३-२७ ॥

अंगीं लाविलिया विभूती । तैं परमाणुही झडती ।

परि पांडुरत्वें कांती । राहे जैसी ॥ ३-२८ ॥

ना वोहळला आंगीं जैसे । पाणीपणें नसे ।

तहीं वोल्हासाचेनि मिसें । आथीच तें ॥ ३-२९ ॥

ना तरी माध्यान्हकाळीं । छाया न दिसे वेगळी ।

असे पायातळीं । रिगोनियां ॥ ३-३० ॥

तैसें ग्रासूनि दुसरें । स्वरूपीं स्वरूपाकारें ।

आपुलेपणें उरे । बोधु जो कां ॥ ३-३१ ॥

तें ऋणशेष वाचा इया । न फेडवेचि मरोनियां ।

तें पायां पडोनि मियां । सोडविलें ॥ ३-३२ ॥

म्हणोनि परा पश्यंती । मध्यमा हन भारती ।

या निस्तरलिया लागती । ज्ञानीं अज्ञानींचि ॥ ३-३३ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे वाचाऋणपरिहार नाम तृतीय प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण चवथें – ज्ञानाज्ञानभेदकथन

आतां अज्ञानाचेनि मारें । ज्ञान अभेदें वावरें ।

नीद साधोनि जागरें । नांदिजे जेवीं ॥ ४-१ ॥

कां दर्पणाचा निघाला । ऐक्यबोधु पहिला ।

मुख भोगी आपुला । आपणचि ॥ ४-२ ॥

ज्ञान जिया तिया परी । जगीं आत्मैक्य करी ।

तैं सुरिया खोचे सुरी । तैसें जालें ॥ ४-३ ॥

लावी आंत ठावूनि कोपट । तो साधी आपणया सकट ।

का बांधलया चोरट । मोटेमाजी ॥ ४-४ ॥

आगी पोतासाचेनि मिसें । आपणपें जाळिलें जैसें ।

ज्ञाना अज्ञाननाशें । तैसें जालें ॥ ४-५ ॥

अज्ञानाचा टेंका । नसतांही ज्ञानाधिका ।

फांके तंव उफखा । आपुला पडे ॥ ४-६ ॥

दशाही ते निमालिया । येणें जें उवाया ।

तें केवळ नाशावया । दीपाचे परी ॥ ४-७ ॥

उठणें कीं पडणें । कुचभाराचे कोण जाणे ।

फांकणें कीं सुकणें । जाउळाचें ॥ ४-८ ॥

तरंगाचें रूपा येणें । तयाचि नांव निमणें ।

कां विजूचें उदैजणें । तोचि अस्तु ॥ ४-९ ॥

तैसें पिऊनि अज्ञान । तंववरी वाढे ज्ञान ।

जंव आपुलें निधन । निःशेष साधे ॥ ४-१० ॥

जैसें कल्पांतीचें भरितें । स्थळाजळा दोहींतें ।

बुडविलिया आरौतें । राहोंचि नेणें ॥ ४-११ ॥

कीं विश्वाहि वेगळ । वाढे जैं सूर्यमंडळ ।

तैं तेज तम निखळ । तेंचि होय ॥ ४-१२ ॥

नाना नीद मारोनि । आपणपें हिरौनि ।

जागणें ठाके होवोनि । जागणेंचि ॥ ४-१३ ॥

तैसे अज्ञान आटोनियां । ज्ञान येतें उवाया ।

ज्ञानाज्ञान गिळूनियां । ज्ञानचि होय ॥ ४-१४ ॥

ते वेळीं पुनिवां भरे । ना अवसां सरे ।

ते चंद्रींचि उरे । सतरावी जैशी ॥ ४-१५ ॥

कां तेजांतरें नाटोपे । कोण्हे तमें न सिंपे ।

तें उपमेचें जाउपें । सूर्यचि होय ॥ ४-१६ ॥

म्हणोनि ज्ञानें उजळे । कां अज्ञानें रुळे ।

तैसें नव्हे निर्वाळें । ज्ञानमात्र जें ॥ ४-१७ ॥

परी ज्ञानमात्रें निखळें । तेंचि कीं तया कळें ।

काई देखिजे बुबुळें । बुबुळा जेवीं ? ॥ ४-१८ ॥

आकाश आपणया रिगे ? । कायी आगि आपणया लागे ? ।

आपला माथा वोळघें । आपण कोण्ही ? ॥ ४-१९ ॥

दिठि आपणया देखे ? । स्वादु आपणया चाखे ? ।

नादु आपलें आइकें ? । नादपण ॥ ४-२० ॥

सूर्य सूर्यासि विवळे ? । कां फळ आपणया फळे ? ।

परिमळु परिमळें । घेपतु असे ? ॥ ४-२१ ॥

तैसें आपणयां आपण । जाणतें नव्हे जाण ।

म्हणौनि ज्ञानपणेंवीण । ज्ञानमात्र जें ॥ ४-२२ ॥

आणि ज्ञान ऐसी सोये । ज्ञानपणेंचि जरी साहे ।

तरी अज्ञान हें नोहे ? । ज्ञानपणेंचि ॥ ४-२३ ॥

जैसें तेज जें आहे । तें अंधारें कीर नोहे ।

मा तेज जही होये । तेजासी काईं ? ॥ ४-२४ ॥

तैसें असणें आणि नसणें । हें नाहीं जया होणें ।

आतां मिथ्या ऐसें येणें । बोलें गमे ॥ ४-२५ ॥

तरी कांहीं नाहीं सर्वथा । ऐसी जरी व्यवस्था ।

तरी नाहीं हे प्रथा । कवणासि पां ? ॥ ४-२६ ॥

शून्यसिद्धांतबोधु । कोणे सत्ता होये सिद्धु ? ।

नसता हा अपवादु । वस्तुसि जो ॥ ४-२७ ॥

माल्हवितां देवे । माल्हवितें जरी माल्हवे ।

तरी दीपु नाहीं हें फावे । कोणासि पां ॥ ४-२८ ॥

कीं निदेचेनि आलेंपणें । निदेलें तें जाय प्राणें ।

तरी नीद भली हें कोणें । जाणिजेल पां ? ॥ ४-२९ ॥

घटु घटपणें भासे । तद्भंगें भंगू आभासे ।

सर्वथा नाहीं तैं नसे । कोणें म्हणावें ? ॥ ४-३० ॥

म्हणोनि कांहीं नाहींपण । देखता नाहीं आपण ।

नोहूनि असवेंवीण । असणें जें ॥ ४-३१ ॥

परी आणिका कां आपणया । न पुरे विषो होआवया ।

म्हणोनि न असावया । कारण कीं ॥ ४-३२ ॥

जो निरंजनीं निदेला । तो आणिकीं नाहीं देखिला ।

आपुलाहि निमाला । आठउ तया ॥ ४-३३ ।

परी जिवें नाहीं नोहे । तैसें शुद्ध असणें आहे ।

हें बोलणें न साहे । असेनाहींचें ॥ ४-३४ ॥

दिठी आपणया मुरडे । तैं दिठीपणहि मोडे ।

परी नाहीं नोहे फुडे । तें जाणेचि ते ॥ ४-३५ ॥

कां काळा राहे काळवखा । तो आपणया ना आणिका ।

न चोजवे तही आसिका । हा मी बाणे ॥ ४-३६ ॥

तैसे असणें कां नसणें । हें कांहींच मानुसवाणें ।

नसोनि असणें । ठाये ठावो ॥ ४-३७ ॥

निर्मळपणीं आपुळा । आकाशाचा संचु विराला ।

तो स्वयें असे पुढिला । कांहीं ना कीं ॥ ४-३८ ॥

कां आंगीं कीं निर्मळपणीं । हारपलिया पोखरणीं ।

हें आणिकावांचूनि पाणी । सगळेंचि आहे ॥ ४-३९ ॥

आपणा भागु तैसें । असणेंचि जें असे ।

आहे नाहीं ऐसें । सांडोनिया ॥ ४-४० ॥

निदेचें नाहींपण । निमालियाहि जागेंपण ।

असिजे कां नेण । कोणी न होऊनि जैसें ॥ ४-४१ ॥

कां भूमि कुंभ ठेविजे । तैं सकुंभता आपजे ।

तो नेलियां म्हणिजे । तेणेंवीण ॥ ४-४२ ॥

परी दोन्ही हे भाग । न शिवति भूमीचें आंग ।

ते वेळीं भूमि तैसें चांग । चोख जें असणें ॥ ४-४३ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे ज्ञानाज्ञानभेदकथनं नाम चतुर्थ प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण पांचवे – सच्चिदानंदपदत्रयविवरण

सत्ता प्रकाश सुख । या तिहीं तीं उणे लेख ।

जैसें विखपणेंचि विख । विखा नाहीं ॥ ५-१ ॥

कांति काठिण्य कनक । तिन्ही मिळोनि कनक एक ।

द्राव गोडी पीयुख । पीयुखचि जेवीं ॥ ५-२ ॥

उजाळ दृति मार्दव । या तिन्हीं तिहीं उणीव ।

हें देखिजे सावेव । कापुरीं एकीं ॥ ५-३ ॥

आंगें कीर उजाळ । कीं उजाळ तोचि मवाळ ।

कीं दोन्ही ना परिमळ । मात्र जें ॥ ५-४ ॥

ऐसें एके कापुरपणीं । तिन्ही इये तिन्ही उणी ।

इयापरी आटणी । सत्तादिकांची ॥ ५-५ ॥

येहवीं सच्चिदानंदभेदें । चालिलीं तिन्ही पदें ।

परि तिन्हीं उणीं आनंदें । केलीं येणें ॥ ५-६ ॥

सत्ताचि कीं सुख प्रकाशु । प्रकाशुचि सत्ता उल्हासु ।

हें न निवडे मिठांशु । अमृतीं जेवीं ॥ ५-७ ॥

शुक्लपक्षींच्या सोळा । दिवसा वाढती कळा ।

परि चंद्र मात्र सगळा । चंद्रीं जेवीं ॥ ५-८ ॥

थेंबीं पडतां उदक । थेंबीं धरूं ये लेख ।

परि पडिला ठायीं उदक । वांचूनि आहे ? ॥ ५-९ ॥

तैसें असताचिया व्यावृत्ती । सत् म्हणों आलें श्रुति ।

जडाचिया समाप्ती । चिद्रूप ऐसें ॥ ५-१० ॥

दुःखाचेनि सर्वनाशें । उरलें तें सुख ऐसें ।

निगदिलें निश्वासें । प्रभूचेनि ॥ ५-११ ॥

ऐसीं सदादि प्रतियोगियें । असदादि तिन्ही इयें ।

लोटितां जाली त्राये । सत्तादिकां ॥ ५-१२ ॥

एवं सच्चिदानंदु । आत्मा हा ऐसा शब्दु ।

अनन्यावृत्ति सिद्धु । वाचक नव्हे ॥ ५-१३ ॥

सूर्याचेनि प्रकशें । जें कांहीं जड आभासें ।

तेणें तो गिंवसें । सूर्यु कयी ? ॥ ५-१४ ॥

तेवीं जेणें तेजें । वाचेसि वाच्य सुजें ।

ते वाचा प्रकाशिजे । हें कें आहे ? ॥ ५-१५ ॥

विषो नाहीं कोण्हाहि । जया प्रमेयत्वचि नाहीं ।

तया स्वप्रकाशा काई । प्रमाण होय ॥ ५-१६ ॥

प्रमेयपरिच्छेदें । प्रमाणत्व नांदे ।

तें कायि स्वतःसिद्धें । वस्तूच्या ठायीं ? ॥ ५-१७ ॥

एवं वस्तूसि जाणों जातां । जाणणेंचि वस्तु तत्वता ।

मग जाणणें आणि जाणता । कैचें उरे ? ॥ १८ ॥

म्हणोनि सच्चित्सुख । हे बोल वस्तुवाचक ।

नव्हती हे शेष । विचाराचे ॥ ५-१९ ॥

ऐसेनि इयें प्रसिद्धे । चालिलीं सच्चिदानंद पदें ।

मग द्रष्ट्या स्वसंवादें । भेटती जेव्हां ॥ ५-२० ॥

ते वेळीं वरिसोनि मेघु । समुद्र होउनि वोघु ।

सरे दाऊनि मागु । राहे जैसा ॥ ५-२१ ॥

फळ विऊनि फुल सुके । फळनाशे रस पाके ।

तोहि रस उपखें । तृप्तिदानीं ॥ ५-२२ ॥

कां आहुति अग्नीआंतु । घालूनि वोसरे हातु ।

सुख चेवऊनि गीतु । उगा राहे ॥ ५-२३ ॥

नाना मुखा मुख दाऊनी । आरिसा जाय निगोनि ।

कां निदैलें चेववुनी । चेववितें जैसें ॥ ५-२४ ॥

तैसा सच्चिदानंदा चोखटा । दाऊनि द्रष्ट्या द्रष्टा ।

तिन्हीं पदें लागतीं वाटा । मौनाचिया ॥ ५-२५ ॥

जें जें बोलिजे तें तें नव्हे । होय तें तंव न बोलवे ।

साउलीवरी न मववे । मवितें जैसें ॥ ५-२६ ॥

मग आपलियाकडे । मावितया से पडे ।

तैं लाजहिला जो आखुडे । मविते जैसें ॥ ५-२७ ॥

जैसी सत्ताचि स्वभावें । असत्ता तंव नव्हे ।

मा सत्तात्व संभवे । सत्तेसि कायि ? ॥ ५-२८ ॥

आणि अचिदाचेनि नाशें । आलें जें चिन्मात्रदशे ।

आतां चिन्मात्रचि मा कैसें । चिन्मात्रीं इये ॥ ५-२९ ॥

नीद प्रबोधाच्या ठायीं । नसे तैसें जागणेंहि ।

तेवीं चिन्मात्रचि मा काई । चिन्मात्रीं ये ? ॥ ५-३० ॥

ऐसें यया सुखपणें । नाहीं दुःख कीर होणें ।

मा सुख हें गणणें । सुखासि काई ? ॥ ५-३१ ॥

म्हणोनि सदसदत्वें गेलें । चिदचिदत्वें मावळलें ।

सुखासुख जालें । कांहीं ना कीं ॥ ५-३२ ॥

आतां द्वंद्वाचें लवंचक । सांडूनि दुणीचे कंचुक ।

सुखमात्रचि एक । स्वयें आथी ॥ ५-३३ ॥

वरी एकपणें गणिजे । तें गणितेनसीं ये दुजें ।

म्हणोनि हें न गणिजे । ऐसें एक ॥ ५-३४ ॥

तैसें सुखा आतोनि निथणें । तें सुखीयें सुखी तेणें ।

हें सुखमात्रचि मा कोणें । अनुभवावें ? ॥ ५-३५ ॥

जैं प्रकृति डंकु अनुकरे । तैं प्रकृति डंकें अवतरे ।

मां डंकूचि तैं भरे । कोणकोणा ? ॥ ५-३६ ॥

तैसें आपुलेनि सुखपणें । नाहीं जया सुखावणें ।

आणि नाहीं हेंही जेणें । नेणिजे सुखें ॥ ५-३७ ॥

आरिसा न पाहतां मुख । स्वयें सन्मुख ना विन्मुख ।

तेवीं नसोनी सुखासुख । सुखचि जें ॥ ५-३८ ॥

सर्व सिद्धांताचिया उजरिया । सांडोनिया निदसुरिया ।

आपुलिया हात चोरिया । आपणचि जो ॥ ५-३९ ॥

न लवितां ऊंसु । तैं जैसेनि असे रसु ।

तेथिंचा मीठांशु । तोचि जाणे ॥ ५-४० ॥

कां न सज्जितां विणा । तो नादु जो अबोलपणा ।

तया तेणेंचि जाणा । होआवें लागे ॥ ५-४१ ॥

नाना पुष्पाचिया उदरा । न येतां पुष्पसारा ।

आपणचि भंवरा । होआवे पडे ॥ ५-४२ ॥

नाना न रांधितां रससोये । ते गोडी पां कैसी आहे ।

हें पाहणें तें नोहे । आणिकाजोगें ॥ ५-४३ ॥

तैसें सुखपणा येवो । लाजे आपुलें सुख पावों ।

तें आणिकां चाखों सुवों । येईल काईं ? ॥ ५-४४ ॥

दिहाचिया दुपारीं । चांदु जैसा अंबरीं ।

तें असणें चांदाचिवरी । जाणावें कीं ॥ ५-४५ ॥

रूप नाहीं तैं लावण्य । अंग नुठी तैं तारुण्य ।

क्रिया न फुटे तैं पुण्य । कैसें असे ॥ ५-४६ ॥

जैं मनाचा अंकूर नुपजे । तेथिलेनि मकरध्वजें ।

तोचि हन माजे । तरीचि घडे ॥ ५-४७ ॥

कां वाद्यविशेषाची सृष्टी । जैं जन्म नेघे दृष्टी ।

तैं नादु ऐशी गोष्टी । नादाचि जोगी ॥ ५-४८ ॥

नाना काष्ठाचिया विटाळा । वोसरलिया अनळा ।

लाग्णें तैं केवळा । अंगासीचि ॥ ५-४९ ॥

दर्पणाचेनि नियमें । वीणचि मुखप्रमे ।

आणिती तेचि वर्में । वर्मती येणें ॥ ५-५० ॥

न पेरितां पीक जोडे । तें मुडाचि आहे रोकडें ।

ऐसिया सोई उघडें । बोलणें हें ॥ ५-५१ ॥

एवं विशेष सामान्य । दोहीं नातळे चैतन्य ।

तें भोगिजे अनन्य । तेणेंसीं सदा ॥ ५-५२ ॥

आतां यावरी जे बोलणें । तें येणेंचि बोलें शहाणें ।

जें मौनाचेंही निपटणें । पिऊनि गेलें ॥ ५-५३ ॥

एवं प्रमाणें अप्रमाण- । पण केलें प्रमाण ।

दृष्टांतीं वाइली आण । दिसावयाची ॥ ५-५४ ॥

अंगाचिया अनुपपत्ति । आटलिया उपपत्ती ।

येथें उठली पांती । लक्षणाची ॥ ५-५५ ॥

उपाय मागील पाय । घेऊन झाले वाय ।

प्रतीति सांडिली सोय । प्रत्ययाची ॥ ५-५६ ॥

येथें निर्धारेंसी विचारु । निमोनि झाला साचारु ।

स्वामीच्या संकटी शूरु । सुभटू जैसा ॥ ५-५७ ॥

नाना नाशु साधूनि आपुला । बोधु बोधें लाजिला ।

नुसुधेपणें थोंटावला । अनुभउ जेथे ॥ ५-५८ ॥

भिंगाचिया चडळा । पदरांचा पुंज वेगळा ।

करितां जैसा निफाळा । आंगाचा होय ॥ ५-५९ ॥

कां गजबजला उबा । पांघुरणें केळीचा गाभा ।

सांडी तेव्हेळीं उभा । कैंचा कीजे ? ॥ ५-६० ॥

तैसें अनुभाव्य अनुभाविक । इहीं दोही अनुभूतिक ।

तें गेलिया कैचें एक । एकासिचि ॥ ५-६१॥

अनुभवो हा ठाववरी । आपुलीचि अवसरी ।

तेथें अक्षरांची हारी । वाईल काई ? ॥ ५-६२ ॥

कां परेसी पडे मिठी । तेथें नादासाळु नुठी ।

मा वावरिजैल ओंठीं । हें कें आहे ? ॥ ५-६३ ॥

चेइलियाही पाठीं । चेवणयाच्या गोठी ।

कां धाला बैसें पाठीं । रंधनाच्या ? ॥ ५-६४ ॥

उदैजलिया दिवसपती । तैं कीं दिवे सेजे येती ।

वांचुनि पिकला शेतीं । सुइजताती नांगर काई ? ॥ ५-६५ ॥

म्हणोनि बंधमोक्षाचें व्याज । नाहीं ; निमालें काज ।

आतां निरूपणाचें भोज । वोळगे जही ॥ ५-६६ ॥

आणि पुढिला कां आपणापें । वस्तु विसराचेनि हातें हारपें ।

मग शब्देंचि घेपे । आठवूनियां ॥ ५-६७ ॥

येतुलियाहि परौतें । चांगावें नाहीं शब्दातें ।

जही स्मारकपणें कीर्तीतें । मिरवी हा जगीं ॥ ५-६८ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे सच्चिदानंदपदत्रयविवरणं नाम पंचम प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण सहावें – शब्दखंडण

बाप उपेगी वस्तु शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु ।

अमूर्ताचा विशदु । आरिसा नव्हे ? ॥ ६-१ ॥

पहातें आरिसा पाहे । तेथें कांहींचि नवल नव्हे ।

परि दर्पणें येणें होये । न पाहतें , पाहतें ॥ ६-२ ॥

वडिला अव्यक्ताचिया वंशा । उद्योत्कारु सूर्य जैसा ।

येणें येके गुणें आकाशा । अंबरत्व ॥ ६-३ ॥

आपण तंव खपुष्प । परि फळ ते जगद्रूप ।

शब्द मवीतैं उमप । कोण आहे ? ॥ ६-४ ॥

विधिनिषेधांचिया वाटा । दाविता हाचि दिवटा ।

बंधमोक्ष कळिकटा । शिष्टु हाचि ॥ ६-५ ॥

हा अविद्येचा आंगीं पडे । तैं नाथिलें ऐसें विरूढे ।

न लाहिजे तीन कवडे । साचा वस्तु ॥ ६-६ ॥

शुद्ध शिवाच्या शरीरीं । कुमारु हा जिउ भरी ।

जेवीं आंगें पंचाक्षरी । तेवींचि बोलु ॥ ६-७ ॥

जिउ देहें बांधला । तो बोलें एके सुटला ।

आत्मा बोलें भेटला । आपणयां ॥ ६-८ ॥

दिवसातें उगो गेला । तंव रात्रीचा द्रोहो आला ।

म्हणोनि सूर्यो या बोला । उपमा नव्हे ॥ ६-९ ॥

जे प्रवृत्ति आअणि निवृत्ति । विरुद्धा ह्या हातु धरिती ।

मग शब्देंचि चालती । एकलेनि ॥ ६-१० ॥

सहाय आत्मविद्येचें । करावया आपण वेंचे ।

गोमटे काय शब्दाचें । येकैक वानूं ॥ ६-११ ॥

किंबहुना शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु ।

परी ययाही संबंधु । नाहीं येथें ॥ ६-१२ ॥

आत्मया बोलाचें । कांहींचि उपेगा न वचे ।

स्वसंवेद्या कोणाचें । ओझें आथी ? ॥ ६-१३ ॥

आठवे कां विसरे । विषो होऊनि अवतरे ।

तरी वस्तूसी वस्तु दुसरें । असेना कीं ॥ ६-१४ ॥

आपण आपणयातें । आठवी विसरे केउतें ? ।

काय जीभ जिभितें । चाखे न चाखे ? ॥ ६-१५ ॥

जागतेया नीद नाही । मा जागणें घडे काई ? ।

स्मरणास्मरण दोन्हीही । स्वरूपीं तैसीं ॥ ६-१६ ॥

सूर्यो रात्री पां नेणें । मा दिवो काय जाणें ? ।

तेवीं स्मरणास्मरणे वीण । आपण वस्तु ॥ ६-१७ ॥

एवं स्मरणास्मरण नाहीं । तरि स्मारकें काज काई ? ।

म्हणौनि इये ठाईं । बोलु न सरे ॥ ६-१८ ॥

आणिक येक शब्दें । काज कीर भलें साधे ।

परि धिंवसा न बंधे । विचारु येथें ॥ ६-१९ ॥

कां जे बोलें अविद्याअ नाशे । मग आत्मेनि आत्मा भासे ।

हें म्हणतखेवो पिसें । आलेंचि कीं ॥ ६-२० ॥

सूर्यो राति पां मारील । मा आपणया उदो करील ।

हे कुडे न सरती बोल । साचाच्या गांवीं ॥ ६-२१ ॥

चेईलें निदे रुसे । ऐसी कें नीद असे ? ।

कीं चेईलें चेवो बैसें । ऐसें चेणें आहे ? ॥ ६-२२ ॥

म्हणोनि नाशापुरती । अविद्या नाही निरुती ।

नाहीं आत्मा आत्मस्थिति । रिगे ऐसा ॥ ६-२३ ॥

अविद्या तंव स्वरूपें । वांझेचें कीर जाउपें ।

मा तर्काचें खुरपें । खांडे कोणा ? ॥ ६-२४ ॥

इंद्रधनुष्या सितें । कवण धनवईन लाविजेतें ।

तें दिसें तैसें होतें । साच जरी ? ॥ ६-२५ ॥

अगस्तीचिया कौतुका । पुरती जरी मृगतृष्णिका ।

तरी मार देतो तर्का । अविद्येसी ॥ ६-२६ ॥

साहे बोलाची बळघी । ऐसी अविद्या असे जगीं ।

तरी जाळुं ना कां आगी । गंधर्वनगरें ? ॥ ६-२७ ॥

नातरी दीपाचिये सोये । आंधारु कीर न साहे ।

तेथें कांहीं आहे । जावयाजोगें ? ॥ ६-२८ ॥

नातरी पाहावया दिवसु । वातीचा कीजे सोसु ।

तेव्हढाहि उद्वसु । उद्यमु पडे ॥ ६-२९ ॥

जेथें साउली न पडे । तेथें नाही जेणें पाडें ।

मा पडे तेथें तेव्हडे । नाहींच की ॥ ६-३० ॥

दिसतचि स्वप्न लटिकें । हें जागरीं होय ठाउकें ।

तेविं अविद्याकाळीं सतुकें । अविद्या नाहीं ॥ ६-३१ ॥

वोडंबरीचिया लेणिया । घरभरी आतुडलिया ।

नागवें नागविलिया । विशेषु काई ॥ ६-३२ ॥

मनोरथाचें परियळ । आरोगिजतु कां लक्ष वेळ ।

परि उपवासावेगळ । आनु आथी ? ॥ ६-३३ ॥

मृगजळ जेथ नुमंडे । तेथ असे पां कोरडें ।

माउमंडे तेथें जोडे । वोल्हांसु काई ? ॥ ६-३४ ॥

हें दिसे तैसें असे । तरी चित्रीचेनि पाउसें ।

वोल्हावतु कां मानुसें । आगरा तळीं ॥ ६-३५ ॥

कालवूनि आंधारें । लिहों येती अक्षरें ।

तरी मसीचिया बोरबारें । कां सिणावें ? ॥ ६-३६ ॥

आकाश काय निळें । न देखतु हे डोळे ? ।

तेवीं अविद्येचि टवाळें । जाणोनि घेईं ॥ ६-३७ ॥

अविद्या येणें नांवें । मी विद्यमानचि नव्हे ।

हे अविद्याची स्वभावें । सांगतसे ॥ ६-३८ ॥

आणि इये अनिर्वाच्यपण । तें दुजेंही देवांगण ।

आपुल्या अभावीं आपण । साधीतसे ॥ ६-३९ ॥

का हीच जरी आहे । तरी निर्द्धारु कां न साहे ? ।

वरी घटाभावें भोये । अंकित दिसे ? ॥ ६-४० ॥

अविद्या नाशी आत्मा । ऐसी नव्हे प्रमा ।

सुर्या आंगीं तमा । जयापरी ॥ ६-४१ ॥

हे अविद्या तरी मायावी । परि मायावीपणचि लपवी ।

साचा आली अभावी । आपुला हे ॥ ६-४२ ॥

बहुतापरी ऐसी । अविद्या नाहीं आपैसीं ।

आतां बोलू हातवसी । कवणापरी ॥ ६-४३ ॥

साउलियेतें साबळें । हालयां भोय आदळे ।

कीं हालेनि अंतराळें । थोंटावे हातु ॥ ६-४४ ॥

कां मृगजळाचा पानीं । गगनाचा अलिंगनीं ।

नातरी चुंबनीं । प्रतिबिंबाचा ॥ ६-४५ ॥

उठावला वोथरे तवंका । तो सुनाथ पडे असिका ।

अविद्या नाशीं तर्का । तैसें होय ॥ ६-४६ ॥

ऐसी अविद्या नासावी । वाहेल जो जीवीं ।

तेणें साली काढावी । आकाशाची ॥ ६-४७ ॥

तेणें शेळीगळां दुहावीं । गुडघां वास पाहावी ।

वाळवोनि काचरी करावी । सांजवेळेची ॥ ६-४८ ॥

जांभई वांटूनि रसु । तेणें काढावा बहुवसू ।

कालवूनि आळसू । मोदळा पाजावा । ६-४९ ॥

तो पाटा पाणी परतु । पडली साउली उलथु ।

वारयाचे तांथु । वळु सुखें ॥ ६-५० ॥

तो बागुलातें मारू । प्रतिबिंब खोळे भरू ।

तळहातींचे विंचरू । केंस सुखें ॥ ६-५१ ॥

घटाचें नाहींपण फोडू । गगनाची फुलें तोडू ।

सशाचें मोडू । शिंग सुखें ॥ ६-५२ ॥

तो कापुराची मसी करू । रत्नदीपीं काजळ धरू ।

वांजेचें लेंकरूं । [अरणु सुखें ॥ ६-५३ ॥

तो अंवसेनेचि सुधाकरें । पोसू पाताळीची चकोरें ।

मृगजळींचीं जळचरें । गाळूं सुखें ॥ ६-५४ ॥

अहो हें किती बोलावें । अविद्या रचिली अभावें ।

आतां काई नाशावें । शब्दें येणें ॥ ६-५५ ॥

नाहीं तयाचे नाशें । शब्द न ये प्रमाणदशे ।

अंधारीं अंधारा जैसें । नव्हे रूप ॥ ६-५६ ॥

अविद्येची नाहीं जाती । तेथें नाहीं म्हणतया युक्ती ।

जेवी दुपारीं कां वाती । आंगणींचिया ॥ ६-५७ ॥

न पेरितां शेती । जे कीं सवगणिया जाती ।

तयां लाजेपरौति । जोडी आहे ? ॥ ६-५८ ॥

खवणियाच्या आंगा । जेणें केला वळघा ।

तो न करितांचि उगा । घरीं होता ॥ ६-५९ ॥

पाणियावरी वरखु । होता कें असे विशेखु ।

अविद्यानाशी उन्मेखु । फांकावा तैसा ॥ ६-६० ॥

माप मापपणें श्लाघे । जंव आकाश मवूं न रिघे ।

तम पाहतां वाउगें । दीपाचें जन्म ॥ ६-६१ ॥

गगनाची रससोये । जीभ जैं आरोगु जाये ।

मग रसना हें होये । आडनांव कीं ॥ ६-६२ ॥

नव्हतेनि वल्लभे । अहेवपण कां शोभे ।

खातां केळीचे गाभे । न खातां गेले ॥ ६-६३ ॥

स्थूळ सूक्ष्म कवण येकु । पदार्थ न प्रकाशी अर्कु ।

परि रात्रीविषयीं अप्रयोजकु । जालाचि कीं ॥ ६-६४ ॥

दिठी पाहतां काय न फावे । परि निदेतें तंव न देखवे ।

चेता ते न संभवे । म्हणोनियां ॥ ६-६५ ॥

चकोराचिया उद्यमा । लटिकेपणाची सीमा ।

जरि दिहाचि चंद्रमा । गिंवसूं बैसे ॥ ६-६६ ॥

नुसुधियेचि साचा । मुका होय वाचरुकाचा ।

अंतराळीं पायांचा । पेंधा होय ॥ ६-६७ ॥

तैसीं अविद्येसन्मुखें । सिद्धचि प्रतिषेधकें ।

उठलींच निरर्थकें । जल्पें होतीं ॥ ६-६८ ॥

अंवसे आला सुधाकरु । न करीच काय अंधकारु ? ।

अविद्यानाशीं विचारु । तैसा होय ॥ ६-६९ ॥

नाना न निफजतेनि अन्नें । जेवणें तेंचि लंघनें ।

निमालेनि नयनें । पाहणाचि अंधु ॥ ६-७० ॥

कैसीही वस्तु नसे । जैं शब्दाचा अर्थ हों बैसे ।

तैं निरर्थकपणें नासे । शब्दहि थिता ॥ ६-७१ ॥

आतां अविद्याचि नाहीं । हें कीर म्हणो काई ।

परी ते नाशितां कांहीं । नुरेची शब्दाचें ॥ ६-७२ ॥

यालागिं अविद्येचिया मोहरां । उठलियाहि विचारा ।

आंगाचाची संसारा । होऊनि ठेला ॥ ६-७३ ॥

म्हणोनि अविद्येचेनि मरणें । प्रमाणा येईल बोलणें ।

हें अविद्याचि नाहींपणें । नेदी घडों ॥ ६-७४ ॥

आणि आत्मा हन आत्मया । दाऊनी बोलु महिमेया ।

येईल हें साविया । विरुद्धचि ॥ ६-७५ ॥

आपणया आपणपेंसी । लागलें लग्न कवणे देशीं ।

कीं सूर्य अंग ग्रासी । ऐसें ग्रहण आहे ? ॥ ६-७६ ॥

गगन आपणया निघे ? । सिंधु आपणा रिघे ? ।

तळहात काय वळघे । आपणयां ? ॥ ६-७७ ॥

सूर्य सूर्यासि विवळे ? । फळ आपणया फळें ? ।

परिमळु परिमळें । घेपता ये ? ॥ ६-७८ ॥

चराचरा पाणी पाजणी । करूं येईल येके क्षणीं ।

परि पाणियासि पाणि । पाजवे कायी ? ॥ ६-७९ ॥

साठीं तिशा दिवसां । माजीं एखादा ऐसा ।

जे सूर्यासीच सूर्य जैसा । डोळा दावी ॥ ६-८० ॥

कृतांत जरी कोपेल । तरी त्रैलोक्य हें जाळील ।

वांचूनि आगी लावील । आगीसि काई ? ॥ ६-८१ ॥

आपणपें आपणया । दर्पणेवीण धात्रेया ।

समोर होआवया । ठाकी आहे ? ॥ ६-८२ ॥

दिठी दिठीतें रिघों पाहे ? । रुचि रुचीतें चाखों सुये ? ।

कीं चेतया चेतऊं ये ? । हें नाहींच कीं ॥ ६-८३ ॥

चंदन चंदना लावी ? । रंगु रंगपणा रावी ।

मोतींपण मोतीं लेववी । ऐसें कैंचें ? ॥ ६-८४ ॥

सोनेंपण सोनें कसी । दीपपण दीप प्रकाशी ।

रसपणा बुडी ते रसीं । तें कें जोडे ? ॥ ६-८५ ॥

आपुलिये मुकुटीं समर्था । चंद्र बैसविला सर्वथा ।

परि चंद्र चंद्राचिये माथा । वाऊं ये काई ? ॥ ६-८६ ॥

तैसा आत्मराजु तंव । ज्ञानमात्रचि भरींव ।

आतां ज्ञानें ज्ञानासि खेंव । कैसें दीजे ? ॥ ६-८७ ॥

आपुलेनि जाणपणें । आपणयातें जाणों नेणे ।

डोळ्या आपुलें पाहाणें । दुवाड जैसें ॥ ६-८८ ॥

आरसा आपुलिये । आंगीं आपण पाहे ।

तरी जाणणें जाणों लाहे । आपणयातें ॥ ६-८९ ॥

दिगंतापैलीकडेचें । धांवोनि सुरिया खोंचे ।

मा तियेका तियेचें । आंग फुटे ? ॥ ६-९० ॥

रसवृत्तीसी उगाणें । घेऊनि जिव्हाग्र शाहाणें ।

परि कायी कीजे नेणे । आपणापें चाखों ॥ ६-९१ ॥

तरि जिव्हे काई आपलें । चाखणें हन ठेलें ? ।

तैसे नव्हे संचलें । तेंचि तेकीं ॥ ६-९२ ॥

तैसा आत्मा सच्चिदानंदु । आपणया आपण सिद्धु ।

आतां काय दे शब्दु । तयाचें तया ॥ ६-९३ ॥

कोणाही प्रमाणाचेनि हातें । वस्तु घे ना नेघे आपणयातें ।

जो स्वयेंचि आइतें । घेणें ना न घेणें ॥ ६-९४ ॥

म्हणोनि आत्मा आत्मलाभें । नांदऊनि शब्द शोभे ।

येईल ऐसा न लभे । उमसुं घेवों ॥ ६-९५ ॥

एवं माध्यान्हींची दिवी । तम धाडी ना दिवो दावी ।

तैसी उपभयतां पदवी । शब्दा जाली ॥ ६-९६ ॥

आतां अविद्या नाहींपणें । नाहीं तयेतें नासणें ।

आत्मा सिद्धुचि मा कोणें । काय साधावें ? ॥ ६-९७ ॥

ऐसा उभय पक्षीं । बोला न लाहोनि नखी ।

हारपला प्रळयोदकीं । वोघु जैसा ॥ ६-९८ ॥

आतां बोला भागु कांहीं । असणें जयाच्या ठाईं ।

अर्थता तरि नाहीं । निपटुनियां ॥ ६-९९ ॥

बागुल आला म्हणितें । बोलणें जैसें रितें ।

कां आकाश वोळंबतें । तळहातीं ॥ ६-१०० ॥

तैसीं निरर्थकें जल्पें । होउनियां सपडपें ।

शोभती जैसें लेपे । रंगावरी ॥ ६-१०१ ॥

एवं शब्दैकजीवनें । बापुडीं ज्ञानें अज्ञानें ।

साचपणें वनें । चित्रींचीं जैसीं ॥ ६-१०२ ॥

या शब्दाचा निमाला । महाप्रळयो हो सरला ।

अभ्रासवें गेला । दुर्दिनु जैसा ॥ ६-१०३ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे शब्दखंडनं नाम षष्ठम प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण सातवें – अज्ञानखंडण

येहवीं तरी अज्ञाना । जैं ज्ञानाची नसे क्षोभणा ।

तैं तरि काना । खालींच दडे ॥ ७-१ ॥

अंडसोनि अंधारीं । खद्योत दीप्ति शिरी ।

तैसें लटिकेंवरी । अनादि होय ॥ ७-२ ॥

जैसी स्वप्ना स्वप्नीं महिमा । तमीं मानु असे तमा ।

तेवीं अज्ञाना गरिमा । अज्ञानींचि ॥ ७-३ ॥

कोल्हेरीचे वारु । न येती धारकीं धरूं ।

नये लेणा श्रृंगारूं । वोडंबरीचा ॥ ७-४ ॥

हें जाणणेयाच्या घरीं । खोंचिलेंहि आन न करी ।

काई चांदिणां उठे लहरी । मृगजळाची ? ॥ ७-५ ॥

आणि ज्ञान हें जें म्हणिजे । तें अज्ञानचि पां दुजें ।

येक लपऊनि दाविजे । येक नव्हे ? ॥ ७-६ ॥

असो आतां या प्रस्तावो । आधीं अज्ञानाचा धांडोळा घेवों ।

मग तयाच्या साचीं लाहो । ज्ञानचि लटिकें ॥ ७-७ ॥

या अज्ञान ज्ञानातें । आंगींचि आहे जितें ।

तरी जेथें असे तयातें । नेण कां न करी ? ॥ ७-८ ॥

अज्ञान जेथ असावें । तेणें सर्वनेण होआवें ।

ऐसी जाती स्वभावें । अज्ञानाची ॥ ७-९ ॥

तरी शास्त्रमत ऐसें । जे आत्माचि अज्ञान असे ।

तेणेचि तो गिंवसे । आश्रो जरी ॥ ७-१० ॥

तरी निठितां दुजें । जैं अज्ञान आहे बिजें ।

तैं तेचि आथी हे बुझे । कोण येथें ? ॥ ७-११ ॥

अज्ञान तंव आपणयातें । जडपणें नेणे निरुतें ।

आणि प्रमाण प्रमाणातें । होत आहे ? ॥ ७-१२ ॥

या लागिं जरी अज्ञान । करील आपुलें ज्ञान ।

हें म्हणत खेंवो घेववी मौन । विरोधुचि ॥ ७-१३ ॥

आणि जाणति वस्तु येक । ते येणें अज्ञानें कीजे मूर्ख ।

तैं अज्ञान हे लेख । कवण धरी ? ॥ ७-१४ ॥

अहो आपणयाहि पुरता । नेणु न करवे जाणता ।

तयातें अज्ञान म्हणतां । लाजिजे कीं ? ॥ ७-१५ ॥

आभाळें भानु ग्रासे । तैं आभाळ कोणें प्रकाशे ? ।

सुषुप्ती सुषुप्तया रुसे । तैं तेचि कोणा ? ॥ ७-१६ ॥

तैसें अज्ञान असे जेथें । तेंचि जरी अज्ञान आतें ।

तरी अज्ञान अज्ञानातें । नेणतां गेलें ॥ ७-१७ ॥

ना तरी अज्ञान येक घडे । हें जयास्तव निवडे ।

तें अज्ञान नव्हे फुडे । कोणे काळीं ॥ ७-१८ ॥

पडळही आथी डोळा । आणि डोळा नव्हे आंधळा ।

तरी आथी या पोकळा । बोलिया कीं ॥ ७-१९ ॥

इंधनाच्या आंगीं । खवळलेन आगी ।

तें न जळे तैं वाउगी । शक्तिचि ते ॥ ७-२० ॥

आंधारु कोंडुनि घरीं । घरा पडसायी न करी ।

तैं आंधार इहीं अक्षरीं । न म्हणावा कीं ? ॥ ७-२१ ॥

वो जावों नेदी जागणें । तये निदेतें नीद कोण म्हणे ।

दिवसा नाणी उणें । तैं रात्रिचि कैंची ॥ ७-२२ ॥

तैसें आत्मा अज्ञान असकें । असतां तो न मुके ।

तैं अज्ञान शब्दा लटिलें । आलेंच कीं ॥ ७-२३ ॥

येहवी तरी आत्मया । माजीं अज्ञान असावया ।

कारण म्हणतां न्यावा । चुकी येईल कीं ॥ ७-२४ ॥

अज्ञान तममेळणी । आत्मा प्रकाशाची खाणी ।

आतां दोहीं मिळणी । येकी कैसी ? ॥ ७-२५ ॥

स्वप्न आणि जागरु । आठउ आणि विसरु ।

इयें युग्में येका हारु । चालती जरी ॥ ७-२६ ॥

शीता तापा एकवट । वाहे वस्तीची वाट ।

कां तमें बांधिजे मोट । सूर्यरश्मींची ॥ ७-२७ ॥

नाना राती आणि दिवो । येती येके ठाईं राहों ।

तैं आत्मा जिवें जिवो । अज्ञानाचेनि ॥ ७-२८ ॥

हें असो मृत्यु आणि जिणें । इयें शोभती जरी मेहुणे ।

तरी आत्मेनि असणें । अज्ञानेंसि ॥ ७-२९ ॥

अहो आत्मेन जे बाधे । तेंचि आत्मेनसि नांदे ? ।

ऐसीं काईसीं विरुद्धें । बोलणीं इयें ॥ ७-३० ॥

अहो अंधारपणाची पैज । सांडूनी अंधार तेज ।

जाला तैं सहज । सूर्यचि निभ्रांत । ७-३१ ॥

दुलांकूडपण सांडलें । आणि आगीपण मांडिलें ।

तैं तेंचि आगी जालें । इंधन कीं ॥ ७-३२ ॥

का गंगा पावत खेंवो । आनपणाचा ठावो ।

सांडी तैं गंगा हो । लाहे पाणी ॥ ७-३३ ॥

तैसें अज्ञान हें अज्ञान नोहे । तरी आत्मा असकें असों लाहे ।

येहवीं अज्ञान होये । लागलाचि ॥ ७-३४ ॥

आत्मेनसी विरोधी । म्हणोनि नुरेचि इये संबंधीं ।

वेगळी तरी सिद्धि । जायेचिना ॥ ७-३५ ॥

लवणाची मासोळी । जरी जाली निवाळी ।

तरी जळीं ना जळावेगळी । न जिये जेवीं ॥ ७-३६ ॥

जें अज्ञान येथें नसे । तरीच आत्मा असे ।

म्हणोनि बोलणीं वाइसें । नायकावीं कीं ॥ ७-३७ ॥

दोरीं सर्पाभास होये । तो तेणें दोरें बांधों ये ? ।

ना दवडणें न साहे । जयापरी ॥ ७-३८ ॥

नाना पुनिवेचे आंधारें । दिहा भेणें रात्रीं महुरें ।

कीं येतांचि सुधाकरें । गिळिजे जेवीं ॥ ७-३९ ॥

तियापरी उभयतां । अज्ञान शब्द गेला वृथा ।

हा तर्कावांचूनि हाता । स्वरूपें नये ॥ ७-४० ॥

तरी अज्ञान स्वरूपें कैसें । काय कार्यानुमेय असे ।

कीं प्रत्यक्षचि दिसे । धांडोळूं आतां ॥ ७-४१ ॥

अहो प्रत्यक्षादि प्रमाणीं । कीजे जयाची घेणी ।

ते अज्ञानाची करणी । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४२ ॥

जैसी अंकुरेंसी सरळ । वेली दिसे वेल्हाळ ।

तें बीज नव्हे केवळ । बीजकार्य होय ॥ ७-४३ ॥

कां शुभाशुभ रूपें । स्वप्नदृष्टी आरोपें ।

तें नीद नव्हे जाउपें । निदेचें कीं ॥ ७-४४ ॥

नाना चांदु एक असे । तो व्योमीं दुजा दिसे ।

तें तिमिरकार्य जैसें । तिमिर नव्हे ॥ ७-४५ ॥

तैसें प्रमाता प्रमेय । प्रमाण जें त्रय ।

तें अज्ञानाचें कार्य । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४६ ॥

म्हणोनि प्रत्यक्षादिकीं । अज्ञान कार्यविशेखीं ।

नेघे तें असेये विखीं । आनु नाहीं ॥ ७-४७ ॥

अज्ञान कार्यपणें । घेइजे तें अज्ञान म्हणे ।

तरी घेतांहि करणें । तयाचेंची ॥ ७-४८ ॥

स्वप्नीं दिसे तें स्वप्न । मा देखता काय आन ।

तैसें कार्यचि अज्ञान । केवळ जरी ॥ ७-४९ ॥

तरी चाखिला गुळ गुळें । माखिलें काजळ काजळें ।

कां घेपे देपे शुळें । हालया सुळु ॥ ७-५० ॥

तैसें कारण अभिन्नपणें । कार्यही अज्ञान होणें ।

तें अज्ञानचि मा काय कोणें । घेपे देपे ॥ ७-५१ ॥

आतां घेतें घेइजेतें ऐसा । विचारु नये मानसा ।

तरी प्रमाण जाला मासा । मृगजळींचा ना ? ॥ ७-५२ ॥

तंव प्रमाणाचिया मापा । न संपडेचि जे बापा ।

तया आणि खपुष्पा । विशेषु काई ? ॥ ७-५३ ॥

मा हे प्रमाणचि नुरवी । आतां आथी हें कोण प्रस्तावी ।

येणें बोलें ही जाणावी । अज्ञानउखी ॥ ७-५४ ॥

एवं प्रत्यक्ष अनुमान । प्रमाणां भाजन ।

नहोनि जालें अज्ञान । अप्रमाण ॥ ७-५५ ॥

ना स्वकार्यातें विये । जें कारणपणा नये ।

मी अज्ञान ऐसें बिहे । मानूं साचें ॥ ७-५६ ॥

आत्मया स्वप्न दाऊं । न शके कीर बहू ।

परि ठायें ठाउ । निदेजउं नेणें ॥ ७-५७ ॥

हें असो जिये वेळे । आत्मपणेंचि निखळें ।

आत्मा अज्ञानमेळें । असे तेणें ॥ ७-५८ ॥

जैसें न करितां मंथन । काष्ठीं अवस्थान ।

जैसें कां हुताशन । सामर्थ्यांचें ॥ ७-५९ ॥

तैसें आत्मा ऐसें नांव । न साहे आत्मयाची बरव ।

तैं कांहीं अज्ञान हांव । बांधतें कां ? ॥ ७-६० ॥

काइ दीप जैं न लाविजे । तैंचि काजळी फेडिजे ।

कां नुगवत्या वाळिजे । रुखाची छाया ॥ ६१ ॥

नाना नुठितां देहदशा । कालऊनि लाविजे चिकसा ।

न घडितां आरिसा । उटिजे काई ॥ ६२ ॥

कां वोहाच्या दुधीं । सायचि असावी आधीं ।

मग ते फेडूं इये बुद्धी । पवाडु कीजे ॥ ७-६३ ॥

तैसें आत्मयाच्या ठाई । जैं आत्मपणा ठवो नाहीं ।

तैं अज्ञान कांहीं । सारिखें कैसें ॥ ७-६४ ॥

म्हणोनि तेव्हांही अज्ञान नसे । हें जालेंचि आहे आपैसें ।

आतां रिकामेंचि काइसें । नाहीं म्हणो ॥ ७-६५ ॥

ऐसाहि आत्मा जेव्हां । जैं नातळे भावाभावा ।

अज्ञान असे तेव्हां । तरी तें ऐसें ॥ ७-६६ ॥

जैसें घटाचें नाहींपण । फुटोनि होय शतचूर्ण ।

कीं सर्वांपरी मरण । मालवलें कीं ॥ ७-६७ ॥

नाना निदे नीद आली । कीं मूर्छां मूर्छें गेली ।

कीं आंधारी पडली । अंधकूपीं ॥ ७-६८ ॥

काअभाव अवघडला । का केळीचा गाभा मोडला ।

चोखळा आसुडला । आकाशाचा ॥ ७-६९ ॥

कां निवटलिया सूदलें विख । मुकियाचें बांधलें मुख ।

नाना नुठितां लेख । पुसिलें जैसें ॥ ७-७० ॥

तैसें अज्ञान आपुली वेळ । भोगी हेचि टवाळ ।

आतां तरी केवळ । वस्तु होऊनि नसे ॥ ७-७१ ॥

देखा वांझ कैसी विये ? । विरूढती भाजली बियें ? ।

कीं सूर्य कोण्हा लाहे । अंधारातें ? ॥ ७-७२ ॥

तैसा चिन्मात्रे चोखडा । भलतैसा अज्ञानाचा झाडा ।

घेतला तरी पवाडा । येईल काई ? ॥ ७-७३ ॥

जे सायेचिये चाडे । डहुळिजे दुधाचें भांडें।

ते दिसे कीं विघडे । तैसें हें पां ॥ ७-७४ ॥

नाना नीद धरावया हातीं । चेउनी उठिला झडती ।

ते लाभे कीं थिती । नासिली होय ॥ ७-७५ ॥

तेवीं पाहावया अज्ञान ऐसें । हें आंगीं पिसें काइसें ।

न पाहतां आपैसें । न पाहणेंचि कीं ॥ ७-७६ ॥

एवं कोण्हेही परी । अज्ञानभावाची उजरी ।

न पडेचि नगरीं । विचाराचिये ॥ ७-७७ ॥

अहो कोण्हेही वेळे । आत्मा अथवा वेगळें ।

विचाराचे डोळे । देखते का ? ॥ ७-७८ ॥

ना निर्धाराचें तोंड न माखे । प्रमाण स्वप्नींही नाइके ।

कीं निरुती हन मुके । अनसाईपणा ॥ ७-७९ ॥

इतुलियाही भागु । अज्ञानाचा तरी तो मागु ।

निगे ऐसा बागु । पडतां कां देवा ॥ ७-८० ॥

अंवसेचेनि चंद्रबिंबें । निर्वाळिलिये शोभे ।

कां मांडलें जैसे खांबे । शशविषाणाचे ॥ ७-८१॥

नाना गगनौलाचिया माळा । वांजेच्या जालया गळा ।

घापती तो सोहळा । पाविजत असे ॥ ७-८२ ॥

आणून कांसवीचें तुप । भरू आकाशाचें माप ।

तरी साचा येती संकल्प । ऐसे ऐसे ॥ ७-८३ ॥

आम्हीं येऊनि जाऊनि पुढती । अज्ञान आणावें निरुती ।

तें नाहीं तरी किती । वतवतूं पां ॥ ७-८४ ॥

म्हणोनि अज्ञान अक्षरें । नुमसूं आतां निदसुरें ।

परी आन येक स्फुरे । इयेविषयीं ॥ ७-८५ ॥

आपणया ना आणिकातें । देखोनि होय देखतें ।

वस्तु ऐसिया पुरतें । नव्हेचि आंगें ॥ ७-८६ ॥

तरी ते आपणयापुढें । दृश्य पघळे येव्हडें ।

आपण करी फुडें । द्रष्टेपणें ॥ ७-८७ ॥

जेथ आत्मत्वाचें सांकडे । तेथ उठे हें येव्हडें ।

उठिलें तरी रोकडें । देखतसों ॥ ७-८८ ॥

न दिसे जरी अज्ञान । तरी आहे हें नव्हे आन ।

यया दृश्यानुमान । प्रमाण जालें ॥ ७-८९ ॥

ना तरी चंद्रु येक असे । तो व्योमीं दुणावला दिसे ।

तरी डोळां तिमिर ऐसें । मानूं ये कीं ॥ ७-९० ॥

भूमीवेगळीं झाडें । पाणी घेती कवणीकडे ।

न दिसती आणि अपाडें । साजीं असती॥ ७-९१ ॥

तरी भरंवसेनि मुळें । पाणी घेती हें न टळें ।

तैसें अज्ञान कळें । दृष्यास्तव ॥ ७-९२ ॥

चेइलिया नीद जाये । निद्रिता तंव ठाउवी नोहे ।

परी स्वप्न दाऊनि आहे । म्हणों ये कीं ॥ ७-९३ ॥

म्हणोन वस्तुमात्रें चोखें । दृश्य जरी येव्हडें फांके ।

तेव्हां अज्ञान आथी सुखें । म्हणों ये कीं ॥ ७-९४ ॥

अगा ऐसिया ज्ञानातें । अज्ञान म्हणणें केउतें ।

काय दिवो करी तयातें । अंधारु म्हणिपे ? ॥ ७-९५ ॥

अगा चंद्रापासून उजळ । जेणें राविली वस्तु धवळ ।

तयातें काजळ । म्हणिजतसे ॥ ७-९६ ॥

आगीचें काज पाणी । निफजा जरी आणी ।

अज्ञान इया वहणी । मानूं तरी तें ॥ ७-९७ ॥

कळीं पूर्ण चंद्रमा । आणून मेळवी अमा ।

तरी ज्ञान हें अज्ञान नामा । पात्र होईजे ॥ ७-९८ ॥

वोरसोनि लोभें । विष कां अमृतें दुभे ।

ना दुभे तरी लाभे । विषचि म्हणणें ॥ ७-९९ ॥

तैसा जाणणेयाचा वेव्हारू । जेथें माखला समोरु ।

तेथें आणिजे पुरू । अज्ञानाचा ॥ ७-१०० ॥

तया नांव अज्ञान ऐसें । तरी ज्ञान होआवें तें कैसें ? ।

येहवीं कांहींचि असे । आत्मा काई ? ॥ ७-१०१ ॥

कांहींच जया न होणें । होय तें स्वतां नेणे ।

तरी शून्याचीं देवांगणें । प्रमाणासी ॥ ७-१०२ ॥

असे म्हणावयाजोगें । नाचरे कीर आंगें ।

परी नाहीं हें न लागे । जोडावेंचि ॥ ७-१०३ ॥

कोणाचे असणेंनवीण असे । कोणी न देखतांचि दिसे ।

हें आथी तरी काईसें । हरतलेपण ॥ ७-१०४ ॥

मिथ्यावादाची कुटी आली । ते निवांतचि साहिली ।

विशेषाही दिधली । पाठी जेणें ॥ ७-१०५ ॥

जो निमालीही नीद देखे । तो सर्वज्ञ येवढें काय चुके ? ।

परी दृश्याचिये न टेके । सोईं जो ॥ ७-१०६ ॥

वेद काय काय न बोले । परी नांवचि नाहीं घेतलें ।

ऐसें कांहीं जोडिलें । नाहीं जेणें ॥ ७-१०७ ॥

सूर्यो कोणा न पाहे ? । परि आत्मा दाविला आहे ? ।

गगनें व्यापिता ठाये । ऐसी वस्तु ॥ ७-१०८ ॥

देह हाडांची मोळी । मी म्हणोनि पोटाळी ।

तो अहंकारु गाळी । पदार्थु हा ॥ ७-१०९ ॥

बुद्धि बोद्ध्या सोके । ते येव्हडी वस्तु चुके ।

मना संकल्प निके । याहीहुनि ॥ ७-११० ॥

विषयाची बरडी । अखंड घासती तोंडीं ।

तियें इंद्रियें गोडी । न घेपती हे ॥ ७-१११ ॥

परी नाहींपणासगट । खाऊनि भरिलें पोट ।

ते कोणाही सगट । कां फावेल ? ॥ ७-११२ ॥

जो आपणासी नव्हे विखो । तो कोणा लाहे देखो ।

जे वाणी न सके चाखों । आपणापें ॥ ७-११३ ॥

हें असो नामें रूपें । पुढां सुनि अमूपें ।

जेथें आलीच वासिपे । अविद्या हे ॥ ७-११४॥

म्हणोनि आपलेंचि मुख । पाहावयाची भूक ।

न वाणे मा आणिक । कें रिघेल ? ॥ ७-११५ ॥

नाडिले जें वादीकोडें । आंतुचि बाहेर सवडे ।

तैसा निर्णो सुनाथा पडे । केला जेथें ॥ ७-११६ ॥

कां मस्तकान्त निर्धारिली । जो छाया उडों पाहे आपुली ।

तयाची फांवली । बुद्धि जैसी ॥ ७-११७ ॥

तैसें टणकोनि सर्वथा । हे ते ऐसी व्यवस्था ।

करी तो चुके हाता । वस्तूचा जिये ॥ ७-११८ ॥

आतां सांगिजे तें केउतें । शब्दाचा संसारा नाहीं जेथें ।

दर्शना बीजें तेथे । जाणीव आणी ? ॥ ७-११९ ॥

जयाचेनि बळें । अचक्षुपण आंधळें ।

फिटोनि वस्तु मिळे । देखणी दशा ॥ ७-१२० ॥

आपुलेंचि दृश्यपण । उमसो न लाहे आपण ।

द्रष्टत्वा कीर आण । पडली असतां ॥ ७-१२१ ॥

कोणा कोण भेटे ? । दिठी कैंची फुटे ? ।

ऐक्यासकट पोटें । आटोनि गेलीं ॥ ७-१२२ ॥

येव्हढेंही सांकडें । जेणें सारोनि येकीकडे ।

उघडिलीं कवाडें । प्रकाशाचीं ॥ ७-१२३ ॥

दृश्याचिया सृष्टी । दिठीवरी दिठी ।

उठलिया तळवटीं । चिन्मात्रची ॥ ७-१२४ ॥

दर्शनऋद्धि बहुवसा । चिच्छेषु मातला ऐसा ।

जे शिळा न पाहे आरिसा । वेद्यरत्नाचा ॥ ७-१२५ ॥

क्षणीं क्षणीं नीच नवी । दृश्याची चोख मदवी ।

दिठीकरवीं वेढवी । उदार जे ॥ ७-१२६ ॥

मागिलिये क्षणीचीं अंगें । पारुसी म्हणोनियां वेगें ।

सांडूनि दृष्टि रिगे । नवेया रूपा ॥ ७-१२७ ॥

तैसीच प्रतिक्षणीं । जाणिवेचीं लेणीं ।

लेऊनि आणी । जाणतेपण ॥ ७-१२८ ॥

तया परमात्मपदीचें शेष । ना काहीं तया सुसास ।

आणि होय येव्हडी कास । घातली जेणें ॥ ७-१२९ ॥

सर्वज्ञतेची परी । चिन्मात्राचे तोंडवरी ।

परी तें आन घरीं जाणिजेना ॥ ७-१३० ॥

एवं ज्ञानाज्ञान मिठी । तेंही फांकतसे दिठी ।

दृश्यपणें ये भेटी । आपणपयां ॥ ७-१३१ ॥

तें दृश्य मोटकें देखें । आपण स्वयें दृष्टत्वें तोखे ।

तेंचि दिठीचेनि मुखें । माजीं दाटे ॥ ७-१३२ ॥

तेव्हां घेणें देणें घटे । परी ऐक्याचें सूत न तुटे ।

जेवीं मुखीं मुख वाटे । दर्पणें केलें ७-१३३ ॥

अंगें अंगवरी पहुडे । चेइला वेगळा न पडे ।

तया वारुवाचेनि पाडें । घेणें देणें ॥ ७-१३४ ॥

पाणी कल्लोळाचेनि मिसें । आपणपें वेल्हावे जैसें ।

वस्तु वस्तुत्वें खेळों ये तैसें । सुखें लाहे ॥ ७-१३५ ॥

गुंफिवा ज्वाळांचिया माळा । लेइलियाही अनळा ।

भेदाचिया आहाळां । काय पडणें आहे ? ॥ ७-१३६ ॥

किं रश्मीचेनि परिवारें । वेढुनि घेतला थोरें ।

तरी सूर्यासि दुसरें । बोलों येईल ? ॥ ७-१३७ ॥

चांदणियाचा गिंवसु । चांदावरी पडिलिया बहुवसु ।

काय केवळपणीं त्रासु । देखिजेल ? ॥ ७-१३८ ॥

दळाचिया सहस्रवरी । फांको आपुलिया परी ।

परी नाहीं दुसरी । भास कमळीं ॥ ७-१३९ ॥

सहस्रवरी बाहिया । आहाती सहस्रर्जुना राया ।

तरी तो काय तिया । येकोत्तरावा ? ॥ ७-१४० ॥

सौकटाचिया वोजा । पसरो कां बहू पुंजा ।

परी ताथुवीं दुजा । भाव आहे ? ॥ ७-१४१ ॥

कोडीवरी शब्दांचा । मेळावा घरीं वाचेचा ।

मीनला तही वाचा । मात्र कीं ते ॥ ७-१४२ ॥

तैसे दृश्याचे डाखळे । नाना दृष्टीचे उमाळे ।

उठती लेखावेगळे । द्रष्टत्वेंचि ॥ ७-१४३ ॥

गुळाचा बांधा । फुटलिया मोडीचा धांदा ।

जाला तरी नुसधा । गूळचि कीं तो ॥ ७-१४४ ॥

तैसें हें दृश्य देखो । कीं बहू होऊनि फांको ।

परी भेदाचा नव्हे विखो । तेचि म्हणोनि ॥ ७-१४५ ॥

तया आत्मयाच्या भाखा । न पडेचि दुसरी रेखा ।

जही विश्वा अशेखा । भरला आहे ॥ ७-१४६ ॥

दुबंधा क्षिरोदकीं । बाणें परी अनेकीं ।

दिसती तरी तितुकीं । सुतें आथी ? ॥ ७-१४७ ॥

पातयाचि मिठी । नुकलितां दिठी ।

अवघियाची सृष्टी । पाविजे जरी ॥ ७-१४८ ॥

न फुटतां बीजकणिका । माजीं विस्तारे वटु असिका ।

तरी अद्वैतफांका । उपमा आथी ॥ ७-१४९ ॥

मग मातें म्यां न देखावें । ऐसेही भरे हावें ।

तरी आंगाचिये विसवे । सेजेवरी ॥ ७-१५० ॥

पातयाचि मिठी । पडलिया कीजे दिठी ।

आपुलेचि पोटीं । रिगोनि असणें ॥ ७-१५१ ॥

कां नुदेलिया सुधाकरु । आपणपें भरे सागरु ।

ना कूर्मी गिली विस्तारु । आपेंआप ॥ ७-१५२ ॥

अवसेचिये दिवसीं । सतराविये अंशीं ।

स्वयें जैसें शशी । रिगणें होय ॥ ७-१५३ ॥

तैसें दृश्य जिणतां द्रष्टे । पडले जैताचिये कुटे ।

तया नांव वावटे । आपणपयां ॥ ७-१५४ ॥

सहजें आघवेंचि आहे । तरी कोणा कोण पाहे ? ।

तें न देखणेंचि आहे । स्वरूप निद्रा ॥ ७-१५५ ॥

नाना न देखणें नको । म्हणे मीचि मातें देखो ।

तरी आपेंआप विखो । अपैसें असे ॥ ७-१५६ ॥

जें अनादिच दृश्यपणें । अनादिच देखणें ।

हें आतां कायी कोणें । रचूं जावें ? ॥ ७-१५७ ॥

अवकाशेशीं गगना । गतीसीं पवना ।

कीं दीप्तीसीं तपना । संबंधु कीजे ? ॥ ७-१५८ ॥

विश्वपणें उजिवडे । तरी विश्व देखे फुडें ।

ना तें नाहीं तेव्हढें । नाहींची देखे ॥ ७-१५९ ॥

विश्वाचें असे नाहीं । विपायें बुडालियाही ।

तही दशा ऐसिही । देखतचि असे ॥ ७-१६० ॥

कापुराहि आथी चांदिणें । कीं तोचि न माखे तेणें ।

तैसें केवळ देखणें । ठायें ठावो ॥ ७-१६१ ॥

किंबहुना ऐसें । वस्तु भलतिये दशे ।

देखतचि असे । आपणपयातें ॥ ७-१६२ ॥

मनोरथांचीं देशांतरें । मनीं प्रकाशून नरें ।

मग तेथें आदरें । हिंडे जैसा ॥ ७-१६३ ॥

कां दाटला डोळा डोळ्यां । डोळा चितारा होऊनियां ।

स्फुरे चोख म्हणौनियां । विस्मो नाहीं ॥ ७-१६४ ॥

यालागीं एकें चिद्रूपें । देखिजे कां आरोपे ।

आपणयां आपणपें । काय काज ? ॥ ७-१६५ ॥

किळेचें पांघरुन । आपजवी रत्न कोण ? ।

कीं सोने ले सोनें पण । जोड जोडूं ? ॥ ७-१६६ ॥

चंदन सौरभ वेढी ? । कीं सुधा आपणया वाढी ? ।

कीं गूळ चाखे गोडी ? । ऐसें आथी हें ? ॥ ७-१६७ ॥

कीं उजाळाचे किळे । कापुरा पुटीं दिधलें ? ।

कीं ताऊन ऊन केलें । आगीतें काई ? ॥ ७-१६८ ॥

ना ना ते लता । आपुले वेली गुंडाळितां ।

घर करी न करितां । जयापरी ॥ ७-१६९ ॥

कां प्रभेचा उभला । दीपप्रकाश संचला ।

तैसा चैतन्यें गिंवसला । चिद्रूप स्फुरे ॥ ७-१७० ॥

ऐसें आपणया आपण । आपुलें निरीक्षण ।

करावें येणेंवीण । करितुचि असे ॥ ७-१७१ ॥

ऐसें हें देखणें न देखणें । हें आंधरें चांदिणें ।

मा चंद्रासि उणें । स्फुरतें का ? ॥ ७-१७२ ॥

म्हणोनि हें न व्हावे । ऐसेंही करूं पावे ।

तरी तैसाचि स्वभावें । आयिता असे ॥ ७-१७३ ॥

द्रष्टा दृश्य ऐसें । अळुमाळु दोनी दिसे ।

तेंही परस्परानुप्रवेशें । कांहीं ना कीं ॥ ७-१७४ ॥

तेथें दृश्य द्रष्टां भरे । । द्रष्टेपण दृश्यीं न सरे ।

मा दोन्ही न होनि उरे । दोहींचें साच ॥ ७-१७५ ॥

मग भलतेथ भलतेव्हां । माझारीले दृश्य-द्रष्टाभावा ।

आटणी करीत खेंवा । येती दोन्ही ॥ ७-१७६ ॥

कापुरीं अग्निप्रवेशु । कीं अग्नि घातला पोतासु ।

ऐसें नव्हे संसरिसु । वेंचु जाला ॥ ७-१७७ ॥

येका येकु वेंचला । शून्य बिंदु शून्यें पुसिला ।

द्रष्टा दृश्याचा निमाला । तैसें होय ॥ ७-१७८ ॥

किंबहुना आपुलिया । प्रतिबिंबा झोंबिनलिया ।

झोंबीसकट आटोनियां । जाईजे जेवीं ॥ ७-१७९ ॥

तैसें रुसता दृष्टी । द्रष्टा दृश्य भेटी ।

येती तेथें मिठी । दोहींची पडे ॥ ७-१८० ॥

सिंधु पूर्वापर । न मिळती तंवचि सागर ।

मग येकवट नीर । जैसें होय ॥ ७-१८१ ॥

बहुये हें त्रिपुटी । सहजें होतया राहटी ।

प्रतिक्षणीं काय ठी । करीतसे ? ॥ ७-१८२ ॥

दोनी विशेषें गिळी । ना निर्विशिष्टातें उगळी ।

उघडीझांपी येकेंच डोळीं । वस्तुचि हे ॥ ७-१८३ ॥

पातया पातें मिळे । कीं दृष्ट्ट्त्वें सैंघ पघळे ।

तिये उन्मळितां मावळे । नवलावो हा ॥ ७-१८४ ॥

द्रष्टा दृश्याचा ग्रासी । मध्यें लेखु विकासी ।

योगभूमिका ऐसी । अंगीं वाजे ॥ ७-१८५ ॥

उठिला तरंगु बैसे । पुढें आनुही नुमसे ।

ऐसा ठाईं जैसे । पाणी होय ॥ ७-१८६ ॥

कां नीद सरोनि गेली । जागृती नाहीं चेयिली ।

तेव्हां होय आपुली । जैसी स्थिति ॥ ७-१८७ ॥

नाना येका ठाऊनि उठी । अन्यत्र नव्हे पैठी ।

हे गमे तैशिया दृष्टी । दिठी सुतां ॥ ७-१८८ ॥

कां मावळो सरला दिवो । रात्रीचा न करी प्रसवो ।

तेणें गगनें हा भावो । वाखाणिला ॥ ७-१८९ ॥

घेतला स्वासु बुडाला । घापता नाहीं उठिला ।

तैसा दोहींसि सिवतला । नव्हे जो अर्थु ॥ ७-१९० ॥

कीं अवघांचि करणीं । विषयांची घेणी ।

करितांचि येके क्षणीं । जें कीं आहे ॥ ७-१९१ ॥

तयासारिखा ठावो । हा निकराचा आत्मभावो ।

येणें कां पाहों । न पाहों लाभे ? ॥ ७-१९२ ॥

कायी आपुलिये भूमिके । आरिसा आपुलें निकें ।

पाहों न पाहों शके । हें कें आहे ? ॥ ७-१९३ ॥

कां समोर पाठिमोरिया । मुखें होऊं ये आरिसिया ।

वांचूनि तयाप्रति तया । होआवें कां ? ॥ ७-१९४ ॥

सर्वांगें देखणा रवी । परी ऐसें घडे कवीं ।

जे उदोअस्तूंचीं चवी । स्वयें घेपे ? ॥ ७-१९५ ॥

कीं रसु आपणिया पिये ? । कीं तोंड लपऊनि ठाये ? ।

हें रसपणें नव्हे । तया जैसें ॥ ७-१९६ ॥

तैसें पाहणें न पाहणें । पाहणेंपणेंचि हा नेणे ।

आणि दोन्ही हें येणें । स्वयेंचि असिजे ॥ ७-१९७ ॥

जें पाहणेंचि म्हणौनियां । पाहणें नव्हे आपणयां ।

तैं न पाहणें आपसया । हाचि आहे ॥ ७-१९८ ॥

आणि न पाहणें मा कैसें । आपणपें पाहों बैसे ? ।

तरी पाहणें हें ऐसें । हाचि पुढती ॥ ७-१९९ ॥

हीं दोन्ही परस्परें । नांदती एका हारें ।

बांधोनि येरयेरें । नाहीं केलें ॥ ७-२०० ॥

पाहाणया पाहणें आहे । तरी न पाहणें हेंचि नोहे ।

म्हणौनि याची सोये । नेणती दोन्ही ॥ ७-२०१ ॥

एवं पाहणें न पाहणें । चोरूनियां असणें ।

ना पाहे तरी कोणें । काय पाहिलें ? ॥ ७-२०२ ॥

दिसत्यानें दृश्य भासे । म्हणावें ना देखिलें ऐसें ।

तरी दृश्यास्तव दिसे । ऐसें नाहीं ॥ ७-२०३ ॥

दृश्य कीर दृष्टीसी दिसे । परी साच कीं द्रष्टा असे ।

आतां नाहीं तें कैसें । देखिलें होये ? ॥ ७-२०४ ॥

मुख दिसो कां दर्पणीं । परी असणें कीं तये मुखपणीं ।

तरी जाली ते वायाणी । प्रतीति कीं ॥ ७-२०५ ॥

देखतांची आपणयातें । आलिये निदेचेनि हातें ।

तया स्वप्ना ऐसा येथें । निहाळितां ॥ २०६ ॥

निद्रिस्तु सुखासनीं । वाहिजे आनु वाहणीं ।

तो साच काय तेसणी । दशा पावे ? ॥ ७-२०७ ॥

कीं सिसेंवीण येक येकें । दाविलीं राज्य करिती रंकें ।

तैसींचि तियें सतुकें । आथी काई ? ॥ २०८ ॥

ते निद्रा जेव्हां नाहीं । तेव्हां जो जैसा जिये ठाई ।

तैसाची स्वप्नी कांहीं । न पविजेचि कीं ॥ ७-२०९ ॥

तान्हेलया मृगतृष्णा । न भेटलेया शिणु जेसणा ।

मा भेटलेया कोणा । काय भेटलें ॥ ७-२१० ॥

कीं साउलीचेनि व्याजें । मेळविलें जेणें दुजे ।

तयाचें करणें वांझें । जालें जैसें ॥ ७-२११ ॥

तैसें दृश्य करूनियां । द्रष्ट्यातें द्रष्ट्या ।

दाऊनि धाडिलें वाया । दाविलेपणही ॥ ७-२१२ ॥

जें दृश्य द्रष्टाचि आहे । मा दावणें कां साहे ? ।

न दाविजे तरी नोहे । तया तो काई ? ॥ ७-२१३ ॥

आरिसा पां न पाहे । तरी मुखचि वाया जाये ? ।

तेणेंवीण आहे । आपणपें कीं ॥ ७-२१४ ॥

तैसें आत्मयातें आत्मया । न दाविजे पैं माया ।

तरी आत्मा वावो कीं वायां । तेचि कीं ना ? ॥ ७-२१५ ॥

म्हणोनि आपणापें द्रष्टा । न करितां असें पैठां ।

आतां जालाचि दिठा । कां न करावा ॥ ७-२१६ ॥

नाना मागुतें दाविलें । तरी पुनरुक्त जालें ।

येणेंहि बोलें गेलें । दावणें वृथा ॥ ७-२१७ ॥

दोरासर्पाभासा । साचपणें दोरु कां जैसा ।

द्रष्टा दृश्या तैसा । द्रष्टा साचु ॥ ७-२१८ ॥

दर्पणें आणि मुखें । मुख दिसे हें न चुके ।

परी मुखीं मुख सतुकें । दर्पणीं नाहीं ॥ ७-२१९ ॥

तैसे द्रष्टा दृश्या दोहों । साच कीं देखता ठावो ।

म्हणौनि दृश्य तें वावो । देखिलें जही ॥ ७-२२० ॥

वावो कीर होये । तही दिसत तंव आहे ।

येणें बोलें होये । आथी ऐसें ॥ ७-२२१ ॥

तरी आन आनातें । देखोन होय देखतें ।

तरी मानूं येतें देखिलें ऐसें ॥ ७-२२२ ॥

येथें देखोनि कां न देखोनि । ऐक्य कां नाना होऊनि ।

परि हा येणेंवाचूनि । देखणें असे ? ॥ ७-२२३ ॥

आरिशानें हो कां दाविलें । तरी मुखचि मुखें देखिलें ।

तो न दावी तरी संचलें । मुखचि मुखीं ॥ ७-२२४ ॥

तैसें दाविलें नाहीं । तरी हाचि ययाचा ठाईं ।

ना दाविला तरीही । हाचि यया ॥ ७-२२५ ॥

जागृती दाविला । कां निदा हारविला ।

परी जैसा येकला । पुरुषपुरुषीं ॥ ७-२२६ ॥

कां रायातें तूं रावो । ऐसा दाविजे प्रत्ययो ।

तही ठायें ठावो । राजाचि असे ॥ ७-२२७ ॥

ना तरी रायपण राया । नाणिजे कीं प्रत्यया ।

तही कांहीं उणें तया । माजी असे ? ॥ ७-२२८ ॥

तैसें दावितां न दावितां । हा ययापरौता ।

चढे न तुटे आईता । असतचि असे ॥ ७-२२९ ॥

तरी कां निमित्य पिसें । हा यया दाऊं बैसें ।

देखतें नाहीं तैं आरिसे । देखावे कोणें ? ॥ ७-२३० ॥

दीपु दावी तयातें रची । कीं तेणेंची सिद्धि दीपाची ।

तैसी सत्ता निमित्ताची । येणें साच ॥ ७-२३१ ॥

वन्हीतें वन्हीशिखा । प्रकाशी कीर देखा ।

परी वन्ही न होनि लेखा । येईल काई ? ॥ ७-२३२ ॥

आणि निमित्त जें बोलावें । तें येणें दिसोनि दावावें ।

देखिलें तरी स्वभावें । दृश्यही हा ॥ ७-२३३ ॥

म्हणौनि स्वयंप्रकाशा यया । आपणापें देखावया ।

निमित्त हा वांचुनियां । नाहींच मा ॥ ७-२३४ ॥

भलतेन विन्यासें । दिसत तेणेंची दिसे ।

हा वांचून नसे । येथें कांहीं ॥ ७-२३५ ॥

लेणें आणि भांगारें । भांगारचि येक स्फुरे ।

कां जे येथें दुसरें । नाहींचि म्हणोनि ॥ ७-२३६ ॥

जळ तरंगीं दोहीं । जळावांचूनि नाहीं ।

म्हणौनि आन कांहीं । नाहीं ना नोहे ॥ ७-२३७ ॥

हो कां घ्राणानुमेयो । येवो कां हातीं घेवो ।

लाभो कां दिठी पाहों । भलतैसा ॥ ७-२३८ ॥

परी कापुराच्या ठाईं । कापुरावांचूनि नाहीं ।

तैशा रीती भलतयाही । हाचि यया ॥ ७-२३९ ॥

आतां दृश्यपणें दिसो । कीं द्रष्टा होऊनि असो ।

परी हां वांचूनि अतिसो । नाहीं येथें ॥ ७-२४० ॥

गंगा गंगापणें वाहो । कीं सिंधु होऊनि राहो ।

परी पाणीपणा नवलाहो । हें न देखो कीं ॥ ७-२४१ ॥

थिजावें कीं विघरावें । हें अप्रयोजक आघवें ।

घृतपण नव्हे । अनारिसें ॥ ७-२४२ ॥

ज्वाळा आणि वन्हि । न लेखिजती दोन्ही ।

वन्हिमात्र म्हणोनि । आन नव्हेचि कीं ॥ ७-२४३ ॥

तैसें द्रश्य कां द्रष्टा । या दोन्ही दशा वांझटा ।

पाहतां येकी काष्ठा । स्फूर्तिमात्र तो ॥ ७-२४४ ॥

इये स्फूर्तीकडुनी । नाहीं स्फुर्तिमात्रवांचुनि ।

तरी काय देखोनि । देखतु असे ? ॥ ७-२४५ ॥

पुढें फरकें ना दिसतें । ना मगें डोकावी देखतें ।

पाहतां येणें ययातें । स्फुरद्रुपेंचि ॥ ७-२४६ ॥

कल्लोळें जळीं घातलें । सोनेंनि सोनें पांघुरलें ।

दिठीचे पाय गुंतले । दिठीसीचि ॥ ७-२४७ ॥

श्रुतीसि मेळविली श्रुती । दृतीसि मेळविली दृती ।

कां जे तृप्तीसीचि तृप्ति । वेगारिली ॥ ७-२४८ ॥

गुळें गुळ परवडिला । मेरु सुवर्णें मढिला ।

कां ज्वाळा गुंडाळिला । अनळु जैसा ॥ ७-२४९ ॥

हें बहु काय बोलिजे । कीं नभ नभाचिया रिगे सेजे ।

मग कोणें निदिजे । मग जागे तें कोणें ॥ ७-२५० ॥

हा येणें पाहिला आइसा । कांहीं न पाहिला जैसा ।

आणि न पाहतांहि अपैसा । पाहणेंचि हा ॥ ७-२५१ ॥

येथें बोलणें न साहे । जाणणें न समाये ।

अनुभऊ न लाहे । अंग मिरौ ॥ ७-२५२ ॥

म्हणोन ययातें येणें । ये परीचें पाहणें ।

पाहतां कांहीं कोणे । पाहिलें नाहीं ॥ ७-२५३ ॥

किंबहुना ऐसें । आत्मेनि आत्मा प्रकाशे ।

न चेतुचि चेऊं बैसे । जयासि तो ॥ ७-२५४ ॥

स्वयें दर्शनाचिया सवा । अवघियाची जात फावां ।

परी निजात्मभावा । न मोडिताही ॥ ७-२५५ ॥

न पाहतां आरिसा असो पाहे । तरी तेंचि पाहणें होये ।

आणि पाहणेन तरी जाये । न पाहणें पाहणें ॥ ७-२५६ ॥

भलतैसा फांके । परी येकपणा न मुके ।

नाना संकोचे तरी असकें । हाचि आथी ॥ ७-२५७ ॥

सूर्याचिया हाता । अंधकारू नये सर्वथा ।

मा प्रकाशाची कथा । आईकता का ? ॥ ७-२५८ ॥

अंधारु कां उजिवडु । हा एकला येकवडु ।

जैसा कां मार्तंडु । भलतेथें ॥ ७-२५९ ॥

तैसा आवडतिये भूमिके । आरूढलियाही कौतुकें ।

परि ययातें हा न चुके । हाचि ऐसा ॥ ७-२६० ॥

सिंधूची सींव न मोडे । पाणीपणा सळु न पडे ।

जरी मोडूत गाडे । तरंगांचे ॥ ७-२६१ ॥

रश्मि सूर्यींच आथी । परी बिंबाबहेरी जाती ।

म्हणौनि बोधसंपत्ती । उपमा नोहे ॥ ७-२६२ ॥

आणि पळहेच दोडा । न पडतां तढा ।

जग तंव कापडा । न भरेचि कीं ॥ ७-२६३ ॥

सोनयाचा रवा । रवेपणाचा ठेवा ।

अवघेयाचि अवयवा । लेणें नोहे ॥ ७-२६४ ॥

न फेडितां आडवावो । दिगंतौनि दिगंता जावो ।

न ये मा पावों । उपमा काई ? ॥ ७-२६५ ॥

म्हणौनि इये आत्मलीळे । नाहीं आन कांटाळें ।

आतां ययाचिये तुळे । हाचि यया ॥ ७-२६६ ॥

स्वप्रकाशाचा घांसीं । जेवितां बहु वेगेंसी ।

वेंचेना परी कुसीं । वाखही न पडे ॥ ७-२६७ ॥

ऐसा निरुपमापरी । आपुलिये विलासवरी ।

आत्मा राणीव करी । आपुला ठाईं ॥ ७-२६८ ॥

तयातें म्हणिपें अज्ञान । तरी न्याया भरलें रान ।

आतां म्हणे तयाचें वचन । उपसावों आम्ही ॥ ७-२६९ ॥

प्रकाशितें अज्ञान । ऐसें म्हणणें हन ।

तरी निधि दावितें अंजन । न म्हणिजे काई ? ॥ ७-२७० ॥

सुवर्णगौर अंबिका । न म्हणिजे कय काळिका ? ।

तैसा आत्मप्रकाशका । अज्ञानवादु ॥ ७-२७१ ॥

येहवीं शिवोनि पृथ्वीवरि । तत्त्वांच्या वाणेपरी ।

जयाचा रश्मिकरीं । उजाळा येती ॥ ७-२७२ ॥

जेणें ज्ञान सज्ञान होये । दृङ्मात्र दृष्टीतें विये ।

प्रकाशाचा दिवो पाहे । प्रकाशासी ॥ ७-२७३ ॥

तें कोणें निकृष्टें । दाविलें अज्ञानाचेनि बोटें ।

ना तमें सूर्य मोटे । बांधतां निकें ॥ ७-२७४ ॥

`अ` पूर्वी ज्ञानाक्षरी । वसतां ज्ञानाची थोरी ।

शब्दार्थाची उजरी । अपूर्व नव्हे कीं ? ॥ ७-२७५ ॥

लाखेचे मांदुसे । आगीचें ठेवणें कायिसें ? ।

आंतु बाहेरी सरिसें । करून घाली ॥ ७-२७६ ॥

म्हणोनि जग ज्ञानें स्फितें । बोलतां अज्ञानवादातें ।

विखुरली होती आतें । वाचेचिये ॥ ७-२७७ ॥

आखरीं तंव गोवधु । पुधारां अनृतवादु ।

मा कैसा अज्ञानवादु । कीजे ज्ञानीं ? ॥ ७-२७८ ॥

आणि अज्ञान म्हणणें । स्फुरत्से अर्थपणें ।

आतां हेंचि ज्ञान कोणे । मानिजे ना ? ॥ ७-२७९ ॥

असो हें आत्मराजें । आपणापें जेणें तेजें ।

आपणचि देखिजे । बहुये परी ॥ ७-२८० ॥

निर्वचितां जें झावळे । तेंचि कीं लाहे डोळे ? ।

डोळ्यापुढें मिळे । तेंचि तया ॥ ७-२८१ ॥

ऐसें जगज्ञान जें आहे । तें अज्ञान म्हणें मी वियें ।

येणें अनुमानें हों पाहे । आथी ऐसें ॥ ७-२८२ ॥

तंव अज्ञान त्रिशुद्धि नाहीं । हें जगेंचि ठेविलें ठाई ।

जे धर्मधर्मित्वें कंहीं । ज्ञानाज्ञान असे ? ॥ ७-२८३ ॥

कां जळां मोतीं वियें ? । राखोंडिया दीपु जिये ? ।

तरी ज्ञानधर्मु होये । अज्ञानाचा ॥ ७-२८४ ॥

चंद्रमा निगती ज्वळा ? । आकाश आते शिळा ? ।

तरी अज्ञान उजळा । ज्ञानातें वमी ॥ ७-२८५ ॥

क्षीराब्धीं काळकूट । हे एकी परीचे विकट ।

परी काळकूटीं चोखट । सुधा कैंची ? ॥ ७-२८६ ॥

ना ज्ञानी अज्ञान जालें । तें होतांचि अज्ञान गेलें ।

पुढती ज्ञान येकलें । अज्ञान नाहीं ॥ ७-२८७ ॥

म्हणौनि सूर्य सूर्याचि येवढा । चंद्र चंद्राचि सांगडा ।

ना दिपाचिया पडिपाडा । ऐसा दीपु ॥ ७-२८८ ॥

प्रकाश तो प्रकाश कीं । यासि न वचे घेईं चुकी ।

म्हणौनि जग असकी । वस्तुप्रभा ॥ ७-२८९ ॥

विभाति यस्य भासा । सर्वमिदं हा ऐसा ।

श्रुति काय वायसा । ढेंकरू देती ॥ ७-२९० ॥

यालागीं वस्तुप्रभा । वस्तुचि पावे शोभा ।

जात असे लाभा । वस्तुचिया ॥ ७-२९१ ॥

वांचून वस्तु यया । आपणपें प्रकाशावया ।

अज्ञान हेतु वांया । अवघेंचि ॥ ७-२९२ ॥

म्हणोनि अज्ञान सद्भावो । कोण्हे परी न लाहों ।

अज्ञान कीर वावो । पाहों ठेलियाही ॥ ७-२९३ ॥

परी तमाचा विसुरा । न जोडेचि दिनकरा ।

रात्रीचिया घरा । गेलियाही ॥ ७-२९४ ॥

कां नीद खोळे भरिता । जागणें ही न ये हाता ।

येकलिया टळटळिता । ठाकिजे जेवीं ॥ ७-२९५ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे अज्ञानखंडन नाम सप्तम प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण आठवें – ज्ञानखण्डन

तैसें आमुचेनि नांवें । अज्ञानाचें ज्ञानही नव्हे ।

आम्हांलागीं गुरुदेवें । आम्हीच केलों ॥ ८-१ ॥

परी आम्हा आम्ही आहों । तें इअसें पाहो जावों ।

तंव काय कीजे ठावो । लजिजे ऐसा ॥ ८-२ ॥

हा ठावोवरी गुरुरायें । नांदविलों उवायें ।

जे आम्ही न समाये । आम्हांमाजीं ॥ ८-३ ॥

अहो आत्मेपणीं न संटो । स्वसंविति न घसवटो ।

आंगीं लागलिया न फुटों । कैवल्यही ॥ ८-४ ॥

आमुची करवे गोठी । ते जालीचि नाहीं वाक्सृष्टी ।

आमुतें देखे दिठी । ते दिठीचि नव्हे ॥ ८-५ ॥

आमुतें करूनि विखो । भोगूं शके पारखो ।

तैं आमुतें न देखों । आम्हीपण ॥ ८-६ ॥

प्रगटो लपो न लाहो । येथें नाहीं नवलावो ।

परी कैसेनिही विपावो । असणयाचा ॥ ८-७ ॥

किंबहुना श्रीनिवृत्तीं । ठेविलों असों जया स्थितीं ।

ते काय देऊं हाती । वाचेचिया ? ॥ ८-८ ॥

तेथ समोर होआवया । अज्ञानाचा पाडू कासया ।

केउते मेलिया माया । होऊं पाहिजे ॥ ८-९ ॥

अज्ञानचा प्रवर्तु । नाहीं जया गांवाआंतु ।

तेथें ज्ञानाची तरी मातु । कोण जाणे ? ॥ ८-१० ॥

राती म्हणोनि दिवे । पडती कीं लावावे ।

वांदुन सूर्यासवें । शिणणें होय ॥ ८-११ ॥

म्हणोन अज्ञान नाहीं । तेथेंचि गेलें ज्ञानही ।

आतां निमिषोन्मेषा दोहीं । ठेली वाट ॥ ८-१२ ॥

येहवीं तही ज्ञान अज्ञानानें । दोहींचि अभिधानें ।

अर्थाचेनि आनानें । विप्लावलीं ॥ ८-१३ ॥

जैसीं दंपत्यें परस्परे । तोडोनि पालटिलीं शिरें ।

तेथें पालटु ना पण सरे । दोहींचें जिणें ॥ ८-१४ ॥

कां पाठी लाविला होये । तो दीपुचि वायां जाये ।

दिठी अंधरें पाहे । तैं तेचि वृथा ॥ ८-१५ ॥

तैसें निपटून जें नेणिजे । तें अज्ञान शब्दें बोलिजे ।

आतां सर्वही जेणें सुजे । तें अज्ञान कैसें ? ॥ ८-१६ ॥

ऐसें ज्ञान अज्ञानीं आलें । अज्ञान ज्ञानें गेलें ।

ये दोहीं वांझौलें । दोन्ही जाली ॥ ८-१७ ॥

आणि जाणे तोचि नेणें । नेणे तोचि जाणे ।

आतां कें असे जिणें । ज्ञानाज्ञाना ? ॥ ८-१८ ॥

एवं ज्ञानाज्ञानें दोन्ही । पोटीं सूनि अहनी ।

उदैला चिद्गगनीं चिदादित्यु हा ॥ ८-१९ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे ज्ञानखंडन नाम अष्टम प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण नववें – जीवन्मुक्तदशाकथन

आतां आमोद सुनास जालें । श्रुतीसि श्रवण रिघाले ।

आरिसे उठले । लोचनेसी ॥ ९-१ ॥

आपुलेनि समीरपणें । वेल्हावती विंजणें ।

कीं माथेचि चांफेपणें । बहकताती ॥ ९-२ ॥

जिव्हा लोधली रसें । कमळ सूर्यपणें विकाशे ।

चकोरचि जैसे । चंद्रमा झाले ॥ ९-३ ॥

फुलेंचि जालीं भ्रमर । तरुणीची झाली नर ।

जालें आपुलें शेजार । निद्राळुचि ॥ ९-४ ॥

दिठीवियाचा रवा । नागरु इया ठेवा ।

घडिला कां कोरिवां । परी जैसा ॥ ९-५ ॥

चूतांकूर झाले कोकिळ । आंगच झाले मलयानीळ ।

रस झाले सकळ । रसनावंत ॥ ९-६ ॥

तैसे भोग्य आणि भोक्ता । दिसे आणि देखता ।

हें सरलें अद्वैता । अफुटामाजीं ॥ ९-७ ॥

सेवंतेपणा बाहेरी । न निगताचि परी ।

पाती सहस्रवरी । उपलविजे ते ॥ ९-८ ॥

तैसें नव नवा अनुभवीं । वाजतां वाधावी ।

अक्रियेच्या गांवीं । नेणिजे तें ॥ ९-९ ॥

म्हणोनि विषयांचेनि नांवें । सूनि इंद्रियांचे थवे ।

सैंघ घेती धांवे । समोरही ॥ ९-१० ॥

परी आरिसा शिवे शिवे । तंव दिठीसी दिठी फावे ।

तैसे झाले धांवे । वृत्तीचे या ॥ ९-११ ॥

नाग मुदी कंकण । त्रिलिंगीं भेदली खूण ।

घेतां तरी सुवर्ण । घेईजे कीं ॥ ९-१२ ॥

वेंचूनि आणूं कल्लोळ । म्हणोन घापे करतळ ।

तेथें तरी निखळ । पाणीच फावे ॥ ९-१३ ॥

हातापाशीं स्पर्शु । डोळ्यापाशीं रूपसु ।

जिव्हेपाशीं मिठांशु । कोण्ही एकू ॥ ९-१४ ॥

तही परिमळापरौतें । मिरवणें नाहीं कापुरातें ।

तेवीं बहुतांपरी स्फुरतें । तेंचि स्फुरे ॥ ९-१५ ॥

म्हणोनि शब्दादि पदार्थ । श्रोत्रादिकांचे हात ।

घ्यावया जेथ । उजू होती ॥ ९-१६ ॥

तेथे संबंधु होये न होये । तव इंद्रियांचें तें नोहे ।

मग असतेंचि आहे । संबंधु ना ॥ ९-१७ ॥

जिये पेरीं दिसती उशीं । तिये लाभती कीं रसीं ।

कांति जेवीं शशीं । पुनिवेचिया ॥ ९-१८ ॥

पडिलें चांदावरी चांदिणें । समुद्रीं झालें वरिषणें ।

विषयां करणें । भेटती तैशीं ॥ ९-१९ ॥

म्हणोन तोंडाआड पडे । तेंहि वाचा वावडे ।

परी समाधी न मोडे । मौनमुद्रेची ॥ ९-२० ॥

व्यापाराचे गाडे । मोडतांहि अपाडे ।

अक्रियेचें न मोडे । पाऊल केंही ॥ ९-२१ ॥

पसरूनि वृत्तीची वावे । दिठी रूपातें दे खेवें ।

परी साचाचेनि नांवे । कांहींचि न लभे ॥ ९-२२ ॥

तमातें घ्यावया । उचलूनी सहस्र बाहिया ।

शेवटीं रवी इया । हाचि जैसा ॥ ९-२३ ॥

स्वप्नींचिया विलासा । भेटईन या आशा ।

उठिला तंव जैसा । तोचि मा तो ॥ ९-२४ ॥

तैसा उदैलया निर्विषयें । ज्ञानी विषयी हों लाहे ? ।

तंव दोन्ही न होनी होये । काय नेणों ॥ ९-२५ ॥

चंद्र वेचूं गेला चांदिणें । तंव वेंचिलें काय कोणें ।

विऊनि वांझें स्मरणें । होतीं जैसी ॥ ९-२६ ॥

प्रत्याहारादि अंगीं । योगें आंग टेंकिलें योगीं ।

तो जाला इये मार्गी । दिहाचा चांदु ॥ ९-२७ ॥

येथ प्रवृत्ति बहुडे जिणें । अप्रवृत्तीसी वाधावणें ।

आतां प्रत्यङ्मुखपणें । प्रचारु दिसे ॥ ९-२८ ॥

द्वैतदशेचें आंगण । अद्वैत वोळगे आपण ।

भेद तंव तंव दुण । अभेदासी ॥ ९-२९ ॥

कैवल्याचा चढावा । करीत विषयसेवा ।

झाला भृत्य भज्य कालोवा । भक्तीच्या घरीं ॥ ९-३० ॥

घरामाजीं पायें । चालतां मार्गुही तोचि होये ।

ना बैसे तरी आहे । पावणेंचि ॥ ९-३१ ॥

तैसें भलतें करितां । येथें पाविजे कांहीं आतां ।

ऐसें नाहीं न करितां । ठाकिजेना ॥ ९-३२ ॥

आठवु आणि विसरु । तयातेंही घेऊं नेदी पसरु ।

दशेचा वेव्हारु । असाधारणु ॥ ९-३३ ॥

झाला स्वेच्छाचि विधि । स्वैर झाला समाधि ।

दशे ये मोक्षऋद्धि । बैसों घापे ॥ ९-३४ ॥

झाला देवोचि भक्तु । ठावोचि झाला पंथु ।

होऊनि ठेला एकांतु । विश्वचि हें ॥ ९-३५ ॥

भलतेउनि देवें । भलतेन भक्त होआवें ।

बैसला तेथें राणिवें । अकर्मु हा ॥ ९-३६ ॥

देवाचिया दाटणी । देऊळा झाली आटणी ।

देशकाळादि वाहाणीं । येईच ना ॥ ९-३७ ॥

देवीं देवोचि न माये / मा देवी कें अन्वयो आहे ? ।

येथ परिवारु बहूये । अघडता कीं ॥ ९-३८ ॥

ऐसियाहि स्वामीभृत्यसंबंधा । लागीं उठलीं श्रद्धा ।

तैं देवोचि नुसधा । कामविजे ॥ ९-३९ ॥

अवघिया उपचारा । जपध्यान निर्धारा ।

नाहीं आन संसारा । देवोवांचुनी ॥ ९-४० ॥

आतां देवातेंचि देवें । देववरी भजावें ।

अर्पणाचेनि नांवें । भलतिया ॥ ९-४१ ॥

पाहें पां आघवया । रुखा रुखचि यया ।

परी दुसरा नाहीं तया । विस्तार जेवीं ॥ ९-४२ ॥

देव देऊळ परिवारु । कीजे कोरुनि डोंगरु ।

तैसा भक्तीचा व्यवहारु । कां न व्हावा ? ॥ ९-४३ ॥

अओ मुगीं मुग जैसें । घेतां न घेतां नवल नसे ।

केलें देवपण तैसें । दोहीं परी ॥ ९-४४ ॥

अखतांचि देवता । अखतींचि असे न पूजितां ।

मा अखतीं काय आतां । पुजो जावी ॥ ९-४५ ॥

दीप्तीचीं लुगडीं । दीपकळिके तूं वेढी ।

हें न म्हणतां ते उघडी । ठाके काई ? ॥ ९-४६ ॥

कां चंद्रातें चंद्रिका । न म्हणिजे तूं लेकां ।

तही तो असिका । तियाचि कीं ना ॥ ९-४७ ॥

आगीपण आगी । असतचि असे अंगीं ।

मा कासयालागीं । देणें न देणें ? ॥ ९-४८ ॥

म्हणोनि भजतां भजावें । मा न भजतां कय नव्हे ? ।

ऐसें नाहीं स्वभावें । श्रीशिवुचि असे ॥ ९-४९ ॥

अतां भक्ति अभक्ति । झालें ताट एके पातीं ।

कर्माकर्माचिया वाती । काल्हावूनियां ॥ ९-५० ॥

म्हणोनि उपनिषदें । दशे येति निंदे ।

निंदाचि विशदें । स्तोत्रें होती ॥ ९-५१ ॥

ना तरी निंदास्तुति । दोन्हीं मौनासाठीं जाती ।

मौनीं मौन आथी । न बोलतां बोली ॥ ९-५२ ॥

घालिता अव्हासव्हा पाय । शिवयात्राचि होतु जाय ।

शिवा गेलियाही नोहे । केंही जाणें ॥ ९-५३ ॥

चालणें आणि बैसक । दोन्ही मिळोनि एक ।

नोहे ऐसें कौतुक । इये ठायीं ॥ ९-५४ ॥

येहवीं आडोळलिया डोळा । शिवदर्शनाचा सोहळा ।

भोगिजे भलते वेळां । भलतेणें ॥ ९-५५ ॥

ना समोर दिसे शिवुही । परि देखिलें कांहीं नाहीं ।

देवभक्ता दोही । एकुचि पाडू ॥ ९-५६ ॥

आपणचि चेंडू सुटे । मग आपणया उपटे ।

तेणें उदळतां दाटे । आपणपांचि ॥ ९-५७ ॥

ऐसी जरी चेंडूफळी । देखिजे कां केव्हेळीं ।

तरी बोलिजे हे सरळी । प्रबुद्धाची ॥ ९-५८ ॥

कर्माचा हातु नलगे । ज्ञानाचेंही कांहीं न रिगे ।

ऐसीचि होतसे आंगें । उपास्ति हे ॥ ९-५९ ॥

निफजे ना निमे । आंगें आंग घुमे ।

सुखा सुख उपमे । देववेल यया ॥ ९-६० ॥

कोण्ही एक अकृत्रीम । भक्तीचें हें वर्म ।

योगज्ञानादिविश्राम । भूमिके हे ॥ ९-६१ ॥

आंगें कीर एक झालें । परी नामरूपाचे मासले ।

होते तेही आटले । हरिहर येथें ॥ ९-६२ ॥

अहो अर्धनारीनटेश्वरें । गिळित गिळित परस्परें ।

ग्रहण झालें एकसरें । सर्वग्रासें ॥ ९-६३ ॥

वाच्यजात खाऊनी । वाचकत्वहि पिऊनी ।

टाकली निदैजोनी । परा येथें ॥ ९-६४ ॥

शिवाशिवा ! समर्था स्वामी । येवढीये आनंदभूमि ।

घेपे दीजे एकें आम्हीं । ऐसें केलें ॥ ९-६५ ॥

चेतचि मा चेवविलें । निदैलेंचि मा निदविलें ।

आम्हीचि आम्हा आणिलें । नवल जी तुझें ॥ ९-६६ ॥

आम्ही निखळ मा तुझे । वरी लोभें म्हणसी माझें ।

हें पुनरुक्त साजे । तूंचि म्हणोनी ॥ ९-६७ ॥

कोणाचें कांहीं न घेसी । आपुलेंही तैसेंचि न देसी ।

कोण जाणे भोगिसी । गौरव कैसें ॥ ९-६८ ॥

गुरुत्वें जेवढा चांगु । तेवढाचि तारूनि लघु ।

गुरु लघु जाणे जो पांगु । तुझा करी ॥ ९-६९ ॥

शिष्यां देतां वाटे । अद्वैताचा समो फुटे ।

तरी काह्या होती भाटें । शास्त्रें तुझीं ॥ ९-७० ॥

किंबहुना ये दातारा । तूं याचा संसारा ।

वेंचोनि होसी सोयरा । तेणेंचि तोषें ॥ ९-७१ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे जीवन्मुक्तदशाकथनं नाम नवमं प्रकरणं संपूर्णम् ॥

प्रकरण दहावें – ग्रंथपरिहार

परी गा श्रीनिवृत्तिराया । हातातळीं सुखविलें तूं या ।

तरी निवांतचि मियां । भोगावें कीं तें ॥ १०-१ ॥

परी महेशें सूर्याहातीं । दिधली तेजाची सुती ।

तया भासा अंतर्वर्ती । जगचि केलें ॥ १०-२ ॥

चंद्रासि अमृत घातलें । तें तयाचि कायि येतुलें ।

कीइं सिंधु मेघा दिधले । मेघाचि भागु ॥ १०-३ ॥

दिवा जो उजेडु । तो घराचाची सुरवाडू ।

गगनीं आथी पवाडु । तो जगाचाची कीं ॥ १०-४ ॥

अगाधेंहि उचंबळती । ते चंद्रीचि ना शक्ती ? ।

वसंतु करी तैं होती । झाडांचें दानीं ॥ १०-५ ॥

म्हणोनि हें असंवर्य । दैविकीचें औदार्य ।

वांचोनि स्वातंतर्य । माझें नाहीं ॥ १०-६ ॥

आणि हा येवढा ऐसा । परिहारु देवू कायसा ।

प्रभुप्रभावविन्यासा । आड ठावूनी ॥ १०-७ ॥

आम्ही बोलिलों जें कांहीं । तें प्रगटची असे ठायीं ।

मा स्वयंप्रकाशा काई । प्रकाशावें बोलें ? ॥ १०-८ ॥

नाना विपायें आम्हीं हन । कीजे तें पां मौन ।

तरी काय जनीं जन । दिसते ना ? ॥ १०-९ ॥

जनातें जनीं देखतां । द्रष्टेंचि दृश्य तत्वतां ।

कोण्ही नहोनि आइता । सिद्धांत हा ॥ १०-१० ॥

ययापरौतें कांहीं । संविद्रहस्य नाहीं ।

आणि हें तया आधींही । असतचि असे ॥ १०-११ ॥

तही ग्रंथप्रस्तावो । न घडे हें म्हणों पावो ।

तही सिद्धानुवाद लाहों । आवडी करूं ॥ १०-१२ ॥

पढियंतें सदा तेंचि । परी भोगीं नवी नवी रुची ।

म्हणोनि हा उचितुचि । अनुवाद सिद्ध ॥ १०-१३ ॥

या कारणें मियां । गौप्य दाविलें बोलूनियां ।

ऐसें नाहीं आपसया । प्रकाशुचि ॥ १०-१४ ॥

आणि पूर्णअहंता वेठलों । सैंघ आम्हीच दाटलों ।

मा लोपलों ना प्रगटलों । कोणा होऊनी । १०-१५ ॥

आपणया आपणपें । निरूपण काय ओपे ? ।

मा उगेपणे हरपे । ऐसे आहे ? ॥ १०-१६ ॥

म्हणोनि माझी वैखरी । मौनाचेंहि मौन करी ।

हे पाणियावरी मकरी । रेखिली पां ॥ १०-१७ ॥

एवं दशोपनिषदें । पुढारी न ढळती पदें ।

देखोनि बुडी बोधें । येथेंचि दिधली ॥ १०-१८ ॥

ज्ञानदेवो म्हणे श्रीमंत । हें अनुभवामृत ।

सेंवोनि जीवन्मुक्त । हेंचि होतु ॥ १०-१९ ॥

मुक्ति कीर वेल्हाळ । अनुभवामृत निखळ ।

परी अमृताही उठी लाळ । अमृतें येणें ॥ १०-२० ॥

नित्य चांदु होये । परी पुनवे आनु आहे ।

हें कां मी म्हणों लाहें । सूर्यदृष्टी ? ॥ १०-२१ ॥

प्रिया सावायिली होये । तै अंगीचे अंगीं न समाये ।

येहवीं तेथेंचि आहे । तारुण्य कीं ॥ १०-२२ ॥

वसंताचा आला । फळीं फुलीं आपला ।

गगनाचिया डाळा । पेलती झाडें ॥ १०-२३ ॥

ययालागीं हें बोलणें । अनुभामृतपणें ।

स्वानुभूति परगुणें । वोगरिलें ॥ १०-२४ ॥

आणि मुक्त मुमुक्षु बद्ध । हें तंववरी योग्यता भेद ।

अनुभामृतस्वाद । विरुद्ध जंव ॥ १०-२५ ॥

गंगावगाहना आली । पाणीयें गंगा झालीं ।

कां तिमिरें भेटलीं । सूर्या जैशीं ॥ १०-२६ ॥

नाहीं परिसाची कसवटी । तंववरीच वानियाच्या गोठी ।

मग पंधरावयाच्या पटीं । बैसावें कीं ॥ १०-२७ ॥

तैसें जे या अखरा । भेटती गाभारां ।

ते वोघ जैसे सागरा । आंतु आले ॥ १०-२८ ॥

जैशा आकारादि अक्षरा । भेटती पन्नासही मात्रा ।

तैसें या चराचरा । दुसरें नाहीं ॥ १०-२९ ॥

तैसी तये ईश्वरीं । अंगुळी नव्हेचि दुसरी ।

किंबहुना सरोभरीं शिवेसीचि ॥ १०-३० ॥

म्हणोनि ज्ञानदेवो म्हणे । अनुभवामृतें येणें ।

सणु भोगिजे सणें विश्वाचेनि ॥ १०-३१ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवाद अनुभवामृते ग्रंथपरिहारकथनं नाम दशमं प्रकरणं संपूर्णम् ॥