संपूर्ण आत्मप्रभाव ग्रंथ (अध्याय १ ते ९)

आत्मप्रभाव ग्रंथ राष्ट्रसंत श्री तुकडोजी महाराजांनी वयाच्या 18 व्या वर्षी म्हणजे ( 1927 ) साली लिहलेला आहे.

आत्मप्रभाव अध्याय पहिला

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।।

जयजयाची श्री गणराया ! ओंकाररुप तुझी काया ।

रिद्धीसिद्धीच्या राजया । मंगलमूर्ती ।। १।।

सर्व गणांचा गणराज । सर्व गुणांचा महाराज।

निर्गुण सिंहासनी तुज । वंदितो मी पुनःपुन्हा ।।२।।

अकार उकार मकार । अर्धमात्रा ती निराकार ।

स्थूल-सूक्ष्म विश्वाकार । महाकारण तूचि ।।३।।

तूचि मूळ निरंजन । परात्पर परब्रह्म पूर्ण ।

तुझ ठायी जे स्फुरण । तीच देवी शारदा ।।४।।

परा-पश्यंति-मध्यमा-वैखरी । नवतवे रुूप तीच धरी ।

पंचतत्वांचा वीणा करी । षड्चक्र खुंट्या तयाला ।।५।।

ओहं-सोहं अजपा स्वर । सुरु राहे निरंतर ।

बावन्न मातृका सुंदर । उमटती बरव्या ।।६।।

चौदा विद्या चौसष्ट कला । ज्ञान-विज्ञान रंग भगला ।

नाना भाषा ग्रंथ-सोहळा । त्यातचि उपजे ।।७।।

देवपण

आपल्या निर्मत्सर स्वभावाने, नेहमी आपल्या समोर येणाऱ्या सत्कार्याला आपल्या परीने हातभार लावण्यान देवपण अंगी येत असते.

आपल्या अवगुणाची आठवण आपल्या हदयास तरवारीप्रमाणे बोचत ठेवून, ती साफ (कारणासह नाहीशी ) करण्याकरिता अंतरंगात पश्चातापाच्या उर्मि उत्पन्न करण्याने देवपण अंगी येत असते. जी गोष्ट आपल्या सद्सदविवेकाला आवडली आहे ती साधण्याकरिता, विचाराइतकेच पायही धडाडीने पुढे टाकल्याने देवपण अंगी येत अअसते. माझे सर्व करणे-धरणे माझ्या दैहिक स्वार्थाकरिता नसून ते सर्व देवाच्या इच्छेकरिता आहे; आणि त्यांत न्यायीपणाने वागणे माझे कर्तव्य आहे असे वृत्तीशी निश्चित केल्याने देवपण अंगी येत असते.

कोणता देव मोठा व कोणता धर्म मोठा या वादविवादात आपली बुद्धी मलीन करीत न बसता, जी गोष्ट ग्राह्य व जे तत्व अमर आहे ते जिथे जिथे असेल तिथे तिथे सर्व महत्वाचेच आहे,असे समजून वागल्याने देवपण अंगी येत असते. आपल्या सत्य मार्गात आड येणाऱ्या कोणत्याही आपत्तीला वा मृत्यूला सहनशीलतेच्या दृष्टीने पाहून योजक वृत्तीने असणे, याने देवपण अंगी येत असते. आपले सर्व भाव आपल्या अमर आत्म्यांशी नेहमीचे तदाकार असून जग हे त्याचे किरण आहे. अनुभवल्यानेच देवपण अंगी येत असते.

– तुकड्यादास

(श्रीगुरुदेव माहे जून १९४५)

म्हणोनि माते सरस्वती ! तुजला नमन पुढत-पुढती ।

देई ग्रंथ-लेखना मती । तूचि स्फूर्तिदेवते ! ।।८।।

बैसोनि माझिया जिव्हाग्री । लोटी अमृताची झारी ।

आत्मप्रभाव-माधुरी । मिळू दे सर्वा ।। ९।।

माते! तुझिया कृपेविण । मज बालका कैचे ज्ञान ? ।

हंसवाहिनी तूचि पूर्ण । ब्रह्मवीणा वाजविशी ।।१०।।

मी नाही केले विद्याध्ययन। परी तुझी लीला विलक्षण ।

मुकाही बोले वेदवचन । चिंता मजला कासयाची ? ।। ११।।

तुझा वळता कृपाकटाक्ष। घडे आपुली आपणा साक्ष ।

साहित्यकलाही प्रत्यक्ष ।अवतरे तेथे ।।१२।।

म्हणोनि माते! तुज प्रार्थना। स्फूर्ती देई माझिया मना ।

शब्दोशब्दी उमटवी खुणा । निजबोधाच्या ।।१३।।

स्वरुपाची अनुभूती । तीच तू देवी सरस्वती ! ।

तुजवाचूनि कवणाप्रती । शरण रिघावे ?।।१४।।

तुजसी येवो जाता शरण । आड येई जरा विघ्न ।

करिता गणाधीशाचे स्मरण । निस्तरे सकळ ।।१५।।

विघ्नहर्ता गणनायक । सर्वतोपरी मंगलदायक ।

जेथे नुरे द्वैताचीच भाक । मग विघ्न ते केचे ?।।१६।।

मनाचा चंद्रमा कलंकित । तोचि विघ्नरुप येथ ।

स्मरता गणेशु मनातील । बाधा उरेना ।।१७।।

स्वामी ! तुझे जे स्मरण । ते विलयाने विस्मरण ।

मग द्वैताचे नुरे भान । जीवन धन्य होतसे ।।१८।।

तुझे पावता वरदान । सर्व सुखे पायी लीन ।

जे जे करावे ते ते पूर्ण । होय शुभ फलदायी ।।१९।।

जिकड़े पाहावे तयाठायी । स्वरुपावीण दुजे नाही ।

जे जे बोलावे ते होई । कल्याणमय ।।२०।।

जे जे काही करु जावे । तेणे विश्व सुखी व्हावे ।

ऐसे प्रसादफळ बरवे। प्रभुजी ! तुझे ।।२१।।

म्हणोनि मी अनन्य शरण । द्यावी आपुली कृपा पूर्ण ।

केले गणेश-शारदा स्तवन । याचि भावे ।।२२।।

इतिश्री आत्मप्रभाव ग्रंथ । वेदान्त सार संमत ।

तुकड्यादास विरचित । मंगलाचरण पूर्ण हे ।।२३।।

आत्मप्रभाव अध्याय दुसरा

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।।

जय जयाजी निपुणात्मा ! भक्तकाम कल्पद्रुमा ! ।

धावसी दासाचिये कामा । नाम घेता सद्गुरु ! ।। १ ।।

मी तो अज्ञान पामर । न जाणे ज्ञानाचा विचार ।

म्हणोनि जोडोनि द्वय कर । शरण आलो स्वामिया! ।। २।।

कैसा पावेन तुझिया स्वरुपा । नेणेवेचि पंथ सोपा ।

म्हणोनि काळाचे आटोपा। बुडालो सर्वस्वी गुरुमाते! ।। ३ ।।

मी पण देहाभिमानी झाले। माझे करिता व्यर्थ गेले ।

एकाएकी चोर भरले । देहामाजी न सांगवे ।।१५।।

कैसी होईल माझी स्थिती ? काय सांगू अवगुण किती।

व्यर्थ जाईल देहस्थिती । भोगावया जीव हा ।।१६।।

किती सांगावे सांगणे ? पाठी घेतली अवगुणे ।

संसारहेतू तुटे जेणे । ऐसे करा स्वामिया ! ।।१७।।

आता फार काय बोलावे । समर्थाला सर्व ठावे।

दासे दासत्वपण राखावे । ऐसे करी माते वो ! ।।१८।।

सोडूनिया ऐसी माता । इतरा कवणा वंदू आता ? ।

जयजयाजी सद्गुरुनाथा ! पुरवी काजा येवोनिया ।।१९।।

सोडोनिया ज्ञातेपण । सद्-भावे आलो शरण।

दासा दावोनि भवतरण । पार लावी नौकाही ।।२०।।

तोडी द्वैताचा संबंध । मिटवी वैखरीचा वाद।

भरवी आनंद-संवाद । हृदयी माझ्या ।।२१।।

तव रसना अमृत गोमटी । ती या वाचे पूर रोटी ।

भरवी मन हृदय-संपुष्टी । येवोनिया सद्गुरो ! ।।२२।।

देखोनिया शिष्य-भाव । प्रसन्न झाला सद्गुरुराव ।

पुढिलिये प्रकरणी ठेव । दावियेली सद्-भावे ।।२३।।

इतिश्री आत्मप्रभाव ग्रंथ । वेदान्तसार संमत ।

तुकड्यादास विरचित । द्वितीय अध्याय संपूर्ण ।।२४।।

0 सद्गुरुनाथ महाराज की जय ! 0

हा तव अज्ञ पुत्र बापुडा । अंधकारी बुडाला गाढा ।

काढावयासी हा पवाड़ा । चरणी वदिंतो सद्-भावे ।।४।।

सर्वचि माझे ऐसे वाटे । भोगपणी येती काटे ।

म्हणोनि हा बहु ओक्षटे । भोगतसे स्वामिया ! ।।५।।

जी जी भावे करणी । ती ती होतसे शिर-कापणी ।

ऐसाचि हा अज्ञानी । नाना दु:खी बुडाला ।।६।।

मायापाशी गुंडाळला । आळसी झाला उपासनेला ।

न दिसे मार्ग दुजा मनाला । उद्धरावया जीव हा ।।७।।

कळेना काय केवी करावे? कोणा धरूनी काय हरावे ?।

कैसे कृत्य करी घ्यावे ? तुटावया भवपाश ।।८।।

कैसा नेम मी धरावा ? जेणे भवाब्धी हा तगवा ।

शुद्ध प्रेमा हृदयी भरावा । निजानंद पाहावया ।।९।।

बहु पंथ मते फार । न कळे मतांचा विचार ।

न मिळे मार्ग सविस्तर । ऐक्यरुप व्हावया ।।१०।।

मृगजळ सत्यचि वाटे । वाटते पण नवचे, आटे ।

चाखू जाता हदय फाटे । न फिटे भ्रांति-पडळ ।।११।।

माते! तूते न सांगवे । ऐसे अवगुण धरिले जीवे ।

पुन्हा पुन्हा वृत्ती धावे । असत्याकडे ।।१२।।

जडी आसक्ती न सुटे । मन चंचल भटके वाटे ।

स्थिर क्षण न एकटे । निश्चली ते राहात ।।१३।।

पंचविषयी रतले बरवे । जडले सर्वस्वी स्वभावे।

कसे तुटेल न आठवे । मज लागूनि सद्गुरो ! ।।१४।।

आत्मप्रभाव अध्याय तिसरा

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।।

श्रोती व्हावे सावधान । परिसावया विमल ज्ञान ।

गुरु शिष्याचिये वचन । पूर्ण करी सद्-भावे ।।१।।

अपूर्णाते पूर्णपण । दावावया सद्गुरु पूर्ण ।

तेचि श्रोतेजनी परिसोन । लीन व्हावे आपैसे ।।२।।

श्रेष्ठांचेचि ऐकोन वाद । अल्पज्ञ तो होई शुध्द ।

जेणे मिटेल द्वतबंध । मायोपाधी पाशाचा ।।३।।

मागिलिये प्रकरणी । ऐकोनि दास-विनवणी ।

सद्गुरु तो कृपा-पाणी । पाजितसे सद्-भावे ।।४।।

तव पाहोनी सद्-भाव पूर्ण । प्रसन्न झाले सद्गुरुचे मन ।

म्हणे एकाग्र करी श्रवण । प्रेमे कथीन वाक्यासी ।।५।।

जीव अविद्यातम अज्ञानी। चौऱ्यांशी लक्ष फिरता योनी।

तया अवचित वेळा नरतनी । प्राप्त झाली पुण्यत्वे ।।६।।

पापपुण्य समान असती तई मिळे मनुष्यदेहगती ।

तयासी नसता सुसंगती । व्यर्थ जाय आसक्तीने ।।७।।

विषयी आसक्तपण आघवे । जडले तयासी स्वभावे।

वैराग्येविण केवी सुटावे ? । ऐक भावे करुनिया ।।८।।

जयासी अनुताप न बाणला । तो आसक्तीत बुडाला ।

पुन:पुन्हा जन्मासी आला । गर्भवास भोगावया ।।९।।

विषयी आसक्तपण तुटणे । पाहिजेत वैराग्य लक्षणे ।

तयाविण मिथ्या भावे । सत्यचि वाटे ।।१०।।

वैराग्यास द्वय साधन । प्रथम चित्तशुध्दी जाण ।

दुसरे नित्यानित्यविवेक पूर्ण । साधला पाहिजे ।।११।।

चित्तशुद्धीचिया कारणे । उपासना संपादणे ।

तेणे तुटती भवबंधने । युगायुगी ।।१२।।

उपासना ती ऐसी करावी । प्रथम लीनता हृदयी धरावी ।

गुरुवचनी ती ऐसी करावी । निश्चयेसी जाणपा ।।१३।।

घेउनिया लहानपण । होई सद्गुरुची वहाण ।

ऐकोनिया तयाचे वचन । पूर्णपणे मानावे ।।१४।।

सोडुनिया हयगयी आळस । शरीरी राहावे उदास ।

तव तुटेल विषयपाश । मायिकांचा ।।१५॥।

अंगी वागलिया वाचोन । वैराग्य नवचे कधी जाण ।

शब्दज्ञाने व्यर्थ भान । लटकेपणी शोभतसे ।।१६।।

ईश्वरभजनी धरी प्रेम । कर्मोपासना हा तो नेम ।

साधावी भक्ती निष्काम । चित्तशुद्धीसाठी या ।।१७।।

हृदयी राखावा सद्-भाव । तेणे प्रसन्न होय सद्गुरराव ।

तयाचे बोधावरी अभाव । न करी केधवा जाणपा ।।१८।।

ये देही तो प्रपंच करिती । लक्षी ईश्वरचरणी प्रीती ।

ऐसी चित्तशुद्धीची रीती । निश्चयेसी जाणपा ।।१९।।

सत्संगतीचिये वाचोन । विवेकबुद्धी नवचे जाण ।

नित्यानित्य करावया प्रमाण । सत्संगती धरावी ।।२०।।

सत् म्हणजे नित्य जाण । संगती तो अनुसरण ।

अज्ञानी सत् भरवीन । असत्य लोपवावे ।।२१।।

वारंवार पाहोनी विवेक । नित्याचे मानावे कौतुक ।

अनित्यी अभाव सत्यक । सर्वठायी ठेवावा ।।२२।।

ऐसी ही सत्यसंगती । विवेक प्रगटेल चित्ती ।

नाशिवंत वाटेल देहस्थिती । निश्चयेसी जाणपा ।।२३।।

तुच्छ वाटेल देहाभिमान । अंगी बाणेल लीनता पूर्ण ।

अंतरी प्रगटेल ज्ञान । नित्यानित्य वस्तूचे ।।२४।।

तुच्छ दिसेल धनदारा । सर्वचि मायिक पसारा ।

मन ते फिरोनि माघारा । सत्यतत्वी धावेल ।।२५।।

अंगी प्रेमाचा पाझर । भक्ति-आनंद परिकर ।

तुच्छ वाटेल दृश्यभार । विवेक येता अंगी या ।।२६।।

बापा! स्वये वागलियावाचोन । कैसे विरेल कपटथान?।

न बाणेल शुद्धज्ञान । अनुभवा पावावयासी ।।२७।।

ऐसा बाणता विवेक । चित्तशुध्दी होय निःशंक ।

वैराग्यभाव अमोलिक । वाणे शरीरी प्राणिया ।।२८।।

विषयाची मुरेल मुरडी । कामना जळेल काळतोंडी ।

राहील नित्याची आवडी । सशंय न धरी यामाजी ।।२९।।

बाणता वैराग्य अंतरी । तव होय बंद वृत्ती विकारी ।

स्थिरावेल मन ते निर्धारी । निश्चयेसी जाणपा ।।३०।।

जोवरी स्वये न वागला । तोवरी पाखंडी ठरला ।

शुकमुखीचा गलबला । व्यर्थ जाय ।।३१।।

ऐकोनिया ऐसे वचन । दास बोले दीनवदन।

वैराग्यावरी साधन । काय करावे स्वामिया? ।।३२।।

ऐकोनी सद्-भाव-वचन । गुरु बोले प्रेमेकरुन ।

ऐक गड्या ! अकर्तेपण । कासयाने होतसे ।।३३।।

अवस्था-साक्षी झालियावाचुनी। अकर्ता न होयचि प्राणी ।

तोवरी त्या वाटणी । भोगावी लागे अज्ञाने ।।३४।।

इतिश्री वेदान्तसारसंमत । दास तुकड्या विरचित ।

आत्मप्रभाव ग्रंथ । तृतीयोध्याय निरुपण कथियले ।।३५।।

सट्गुरुनाथ महाराज की जय !

आत्मप्रभाव अध्याय चौथा

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।।

स्वामी! मी तो जाहलो धन्य। पावलो तुमचे कृपानिधान ।

वैराग्य झालिया मनन । काय कैसे करावे? ।।१।।

तव बोले श्रीगुरु साक्षी । जो का कामदिकांचा भक्षी ।

निरिच्छ निर्मल हंसपक्षी । पदवी जया न लागे ।।२।।

ऐक जीवाचे शरीर । तया तीन अवस्थांतर ।

स्थूल-सुक्ष्म-कारण घर । तया जीवासी जाणिजे ।।१३।।

स्थूलाआत सृक्ष्म घट । सूक्ष्माही आतकारणमठ ।

जीव अभिमानियाचे पीठ । निश्चयेसी जाणावे ।।१४।।

तया जीवास घटाभिमान । म्हणोनि तो देहाभिमानी पूर्ण ।

विश्व-तैजस-प्राज्ञ । नामाभिधान तयासी ।।१५।।

जीवासी घटीचा अभिमान । ईश्वर सांभाळी विश्वजन ।

तयास हिरण्यागर्भादि भान । पाळावे लागे सर्वदा ।।१६।।

चौथा देह महाकारण । जेथे न राहीच अज्ञान ।

कूटस्थ ईश्वर मुक्त चैतन्य । दृश्यातीत ।।१७।।

जीव तरी घटाभिमानी । म्हणोनि फिरतसे बहु योनी ।

तया बुध्दी मलीनपणी । संगे फिरवी सर्वदा ।।१८।।

बुध्दी ही तो जडचि जाण । जीवात्मा तो असंगी पूर्ण ।

परी सुखदुःखाचे अवघटन । भोगावे लागे संमेलनी ।।१९।।

तयाचे मुकावया भोगतेपण। चुकवावया दु:खादि दारुण ।

म्हणोनि वैराग्य हे साधन । धरणे लागे तयासी ।।२०।।

अवघी सृष्टी भासिक जाणे । नैसर्गिक पथे निर्वाहणे ।

नातरी विनाश अभिमाने । भासरुप जीवाचा ।।२१।।

तयाचे तोडावया भासरुप । पाजळावया आत्मप्रदीप ।

वैराग्यादि साधने अमूप । करणे लागे सायासे ।।२२।।

वैराग्य ते कासयासी । करावे होऊनि सायासी? ।

हेचि बोलणे अनायासी । बोलू आता निश्चये ।।३।।

जीव तो अविद्येत बुडाला । षड्विकारे गुंडाळला ।

रजतमाने वेष्टिला । मागेपुढे ।।४।।

तव शिष्य आक्षेपी भला। ईश्वरांश अज्ञानी का ठरला ? ।

हे तो स्वामी ! मला । कृपा करुन सांगावे ।।५।।

तव बोले सद्गुरु वचन । जे का भानूचे उजेडपण ।

ते आरशात प्रतिबिंव जाण । तेजरुन दावीतसे ।।६।।

तैसाचि येथीचा प्रकार । मायादर्पणी सुंदर ।

चैतन्यसूर्य निर्विकार । उजेड दावी आपुला ।।७।।

चिदात्मा तो विद्यारुप । धरी जीवाचे स्वरुप ।

अविद्येत प्रतिबिंबी अमूप । म्हणोनिया ।।८।।

चिदात्मा अविद्येत गुंगला । म्हणोनि विकारा पावला ।

तयासी जीव ऐसे बोलिला । श्रृतिवाद । ९ ।।

रजोतमादिक गुणेकरुन । अविद्या चंचलत्व पावे जाण।

म्हणोन जीव द्वैत भान । अंगी बाणवून घेतसे ।।१०।।

सोडिनिया शुध्दात्मभाव । करी अनंतरंगी लाघव ।

म्हणोन अविद्यागुणे जीव । ऐसे नाव ठेविले ।।११।।

तव शिष्य आनंदून । श्रीगुरुसी करी कथन ।

स्वामी ! जीवाचे स्थानमान । कोणे ठायी वदावे ।।१२।।

जीव शुध्दरूपा आला । शुध्द आत्मबिंबी मिळाला ।

म्हणजे जन्ममरणादि गलबला । भोगावा न लागे ।।२३।।

यासी पाहिजे वैराग्य साधन । प्रथम सत्वगुणी जीवन ।

रजतमादि लोपून । शुध्दसत्व मिळावया ।।२४।।

चित्तशुध्दी प्रगटली पूर्ण । मग शोधावे ज्ञान- अज्ञान ।

साक्षीरूप काय ते जाणोन । तयारूपी मिळावे ।।२५।।

आता पुढिलिये निरूपणी । ज्ञान-अज्ञान उभारणी ।

कळवू विशद करूनी । जाणावया साधका ।।२६।।

इतिश्री वेदान्तसार संमत । तुकड्यादास-विरचित ।

आत्मप्रभाव ग्रंथ । चतुर्थोऽध्याय गोड हा ।।२७।।

 सद्गुरुनाथ महाराजकी जय  

आत्मप्रभाव अध्याय पाचवा

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।

पाहोनि दासाचा प्रेम-पाझर । आनंदला कृपाकर ।

ज्ञान-अज्ञान सारासार । अनुवाद कथियेला ।।१।।

ज्ञान हा तो सूर्य जाण । अज्ञान मृगजलासमान ।

त्याचे तोडावया भान । घ्यावे ज्ञान साधके ।।२।।

ज्ञान नव्हे काही कळा । ज्ञान नव्हे विद्या सकळ ।

चातुर्ये कोशल्ये आगळा । येथे न चले कदापि ।।३।।

ज्ञान नव्हे ग्रंथ पठन । ज्ञान नव्हे शहाणपण ।

ज्ञान नव्हे लिप्तपण । शोधकांचे अपूर्व ।।४।।

ज्ञान नव्हे शब्दपाठ । ज्ञान नव्हे कर्म अचाट ।

ज्ञान नव्हे साधुत्व थाट । जमवी अंगी आपुलिया ।।५ ।।

ज्ञान नोहे ध्यान धरणे । ज्ञान नोहे जप करणे ।

ज्ञान म्हणजे मूळ स्मरणे । आपुलिया स्वरूपाचे ।।६।।

मी तो कैसा असे कोण? होतो भिन्न की अभिन्न? ।

हेचि शोधावे आपुलेपण । यासी ज्ञान म्हणावे ।।७।।

दृश्य, दृष्टी की जाणता? । हेचि आकळावी वार्ता ।

साधक, साधन किंवा कर्ता ? ओळखावे ज्ञानिये ।।८।।

मी तो अशुध्द किंवा शुध्द? हाचि कळावया भेद ।

करावा पूर्ण सुखसंवाद । ज्ञानियासी ।।९।।

कळावया आत्मरुप । आधी पाजळावा वैराग्य दीप ।

जाळोनिया मायिक धूप । वृत्यांचिया साक्षित्वे ।।१०।।

दृश्य मी की द्रष्टा पूर्ण? हे ओळखणे हेचि ज्ञान ।

जाणावे आपुले आपण । या नाव ज्ञान ।।११।।

सांडोनिया प्रवृत्तिपंथ । धरावा निवृत्तीचा हस्त ।

जव जावे अदृश्य गगनात । या नाव ज्ञान ।।१२।।

असार ते सर्व सांडावे । सुखदुःखासं ओलांडावे ।

सारतत्व ते चिंतावे । या नाव ज्ञान ।।१३।।

सोडोनिया आपपर । पाहावा सत्याचा विचार ।

निर्भय होऊनि घ्यावे सार । यासी ज्ञान म्हणावे ।।१४।।

ज्ञाननेत्र नाही उज्ज्वल । तरि तो मायिकदृष्टी बोल ।

ज्ञान अमंगळासी निर्मल । करी अंतरंगे पाहता ।।१५।।

मी तो एक की दुसरा? पुसावे जाऊनि पैलघरा ।

मग फिरताति त्या माघारा । परा-पश्यंति-मध्यमा ।।१६।।

वैखरीची वाचा खुंटली । वृत्ती दुजेपणासी विटली।

स्वरुपी जाऊनि दाटली । जये ज्ञाने ।।१७ ।।

त्याविण भुलले शब्दज्ञाने । पळती ज्ञानी आडराने ।

ठावे नाही मुक्त जिणे । सत्यवंता वाचूनिया ।।१८।।

मानसी निर्मळता फुलली । शरीरी सत्यता दाटली ।

अभाविकता लया गेली । जया ज्ञान ।।१९।।

ते ज्ञान म्हणजे नित्यवस्तु कळणे। अपरोक्ष अनुभवे वळणे ।

सांडोनिया भिन्न भाने । एक सर्वी सर्वचि ।।२० ।।

येथे अधिकाराचेनि गुणे । घ्यावे वागणे तैसे जाणणे ।

निव्वळ काही शब्द ज्ञाने । ज्ञान नोहे सर्वथा ।।२१ ।।

म्हणशी ज्ञान झाले आता । नाही अनुभवाचा पत्ता ।

तरी हे जाईल सर्व वृथा । वाचिक ज्ञान ।।२।।

कितीही करील श्रवण । मननाचे विसरे अनुपान ।

तरी ऐकले ते श्रवणज्ञान । कामी पडेना ।।२३।।

न झालिया श्रवण वाया जिणे । श्रवणा मनने उभारणे ।

न झालिया तै निजध्यास खुणे। साक्षात्कार कैसा होय? ।।२४।।

अज्ञानभास ज्ञानभास । न लाभे भासाने प्रकाश ।

अंगी होऊनि उदास । ज्ञानसार शोधावे ।।२५।।

स्वये वागलिया वाचोन । कैसे आतुडे अनुभवजन्य ? ।

परोक्ष तो शिकोन । अपरोक्ष अंतरंगी जाणावे ।।२६।।

तव दासे नमस्कार घातला। काय करावे या कर्माला? ।

एकाएकी आडवा आला । कर्मभोग स्वामिया! ।।२७।।

मजी! सत्याचिये ज्ञाना । लोकी आत्मसात करवेना ।

कर्मबंध न तुटे जाणा । गहन गहन कर्मगती ।।२८।।

मी तो प्रारब्धाआधीन । कैसे आवरेल प्रारब्ध कठीण?।

एके जन्मीच हे अनुभवून । कैसे काढू स्वामिया? ।।२९।।

तव बोले सद्गुरु दयाळ। अज्ञानरूपे गड्या रे! ।

प्रारब्ध म्हणोन घेतो कपाळ । अज्ञानरूपे गड्या रे! ।।३०।।

या विषयाचे विवरण । होईल पुढिले निरूपणी जाण ।

या शंकेचे निरसन । प्रेमे करिती सद्गुरु ।।३१।।

इतिश्री वेदान्त सारसंमत । दास तुकड्या विरचित ।

आत्मप्रभाव ग्रंथ । पंचमाध्याय कथियेला ।।३२।।

सद्गुरुनाथ महाराजकी जय

आत्मप्रभाव अध्याय सहावा

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।।

बा रे तू कर्म की कर्माचा कर्ता? लटकीच धरोनिया वार्ता ।

घेती देहाभिमाने माथा । हाचि अभाव जाणावा ।।१।।

कार्यकारण भूती ओळगे । अविद्या तो धावे मागे ।

ते तु घेसी वाडगे । अंगी लावोन सर्वथा ।।२।।

कारण जडबुद्धी उठवी । भूते करिती कार्ये बरवी ।

आवरण घेऊनि तू गोसावी । म्हणसी माझे सर्व हे ।।३।।

हा तो चिदाभासाचा खेळ । जैसे सूर्य योगे मृगजळ ।

वाटते परी मिथ्या सकळ । तू तो ऐसा नव्हेसी ।।४।।

कार्य-कारण-कर्तेपण । हे तो अविद्यात्मक जाण ।

अससी अलिप्त तू पूर्ण । अपूर्ण नव्हे सर्वथा ।।५।।

पूर्णरूपी अपूर्णाची मात । कैसी शोभेल समस्त? ।

पूर्ण ते अपूर्ण न होत । ऐसा वाद श्रुतीचा ।।६।।

कर्म-प्रारब्धाची गणना । नसे तव स्वरूपी जाणा ।

मूळ स्फुरणाच्याही पार प्रमाणा । रूप तुझे जाणपा ।। ७।।

कर्मस्फूर्ति कोठोनि झाली? अंत:करणे उभारिली ।

तयाच्याही पार राहिली । सीमा तुझ्या स्वरूपाची ।।८।।

प्रथम पुरुष-प्रकृती जाण । तयापासूनि त्रिगुण ।

तुज तयांचे जाणतेपण । दृश्य नव्हसी सर्वथा ।।९।।

रतिरेताचिये पासूनि । अन्नमयाची उभारणी ।

होण्याजाण्यावरी स्वमनी । अन्नमय असेना ।।२०।।

म्हणोनिया अन्नमय । तू तो नव्हेसी सव्यय ।

त्याते नित्य निरामय । म्हणो नये कदापि ।।२१।।

आपादमस्तकी जो पवन । प्राणमय नाम जाण ।

जडत्व याचे प्रमाण । नव्हे जड तू तैसा ।।२२।।

विकारा भावे म्हणे मी करी । सकळ माझे ऐसे धरी ।

तयास मनोमय निर्धारी । कोश म्हणती ज्ञाते ।।२३।।

तया कोशाचेनि आधारे। कामक्रोधादि बळकट बारे ।

ते क्रोधादि विष वारे । तू तो नव्हेसि जाणपा ।।२४।।

बुद्धी जड चिदाभासी । एकात राही दुसऱ्या उदासी ।

विज्ञानमय कोश तयासी । म्हणती ज्ञाते ।।२५।।

बुद्धी तव प्रगटे आणि आटे । लीन होय अधिक उठे ।

म्हणोनि सत्यत्वी गोमटे । चारी कोश नव्हेती ।।२६।।

पाचवा तो आनंदमय । निद्रारूप निरामय ।

पुण्यकर्मे सुखी होय । सरलिया उदासी ।।२७।।

तयाचीही गणना करिसी । म्हणोनि तू तो नव्हेसी ।

तया उबग प्रळयासी । लाग पडे सर्वथा ।।२८।।

सर्व कोशाते तू जाणसी । म्हणोनि कोश तू नव्हेसी ।

तू तो नव्हेचि गा विनाशी । अविनाशी सर्वदा ।।२९।।

तव शिष्ये प्रश्न केला । स्वामी! ही इंद्रिये कळवा मला ।

कर्मेंद्रिय-ज्ञानंद्रिय संग भला । रूपा माझे स्वामिया! ।।३०।।

तुज न साजे दृश्यपण । तू तो अदृश्य द्रष्टा जाण ।

जाणावया साक्षी पूर्ण । जाणपण भिन्न न लागे ।।१०।।

अविद्याभास लटके भान । हे तों तुझेचि आवरण ।

तया ढोंगी गटात जावोन । फससी केवी बापारे! ।।११।।

अवस्था ज्या चार भूती । जागृती स्वप्न ती सुषृप्ती ।

चौथी सुर्या असे जाणती । तुझिया रूपी आवरणे ।।१२।।

प्रथम जागृती लटके भान । मायारूपी मृगजळ पूर्ण ।

ते तो जाण अज्ञान । तू तो नित्य सर्वज्ञ ।।१३।।

स्वप्नावस्था जव प्रगटे । जागृतीचे भान आटे ।

तव तू साक्षित्वरूपे गोमटे । जाणसी स्वप्नखेळासी ।।१४।।

लाधलिया सुषुप्ती पूर्ण । नवचे स्वप्नाचेही भान ।

तई तू साक्षिरूपे जाण । अभावा पाहसी आत्मत्वे ।।१५।।

सुषुप्ती गेलिया प्रगटे तुर्या । तिन्ही अवसथाते जाणे रया ।

सुर्येचा तो द्वैती पय्या । तयाचाही तू साक्षी ।।१६।।

पाहसी चारी अवस्थाला । तव तू अवस्था केसा झाला? ।

दृश्य म्हणवोनि आपुल्याला । द्रष्टेपणा सोडिया ।।१७।।

जरी म्हणशी पंचकोष । मजसवे राहती रात्रंदिस ।

तरी तयांचाही भास । कळवू आदरे सर्वथा ।।१८।।

अन्नमय प्राणमय । मनोमय, विज्ञानमय ।

पाचवा तो आनंदमय । पंचकोश जाणपा ।।१९।।

तव बोले करुणाकरू । पुढिलिये निरूपणी अवसरू ।

कर्मेद्रिंय-ज्ञानेद्रिंय-निर्धारू । तू की तयासी जाणता? ।।३१।।

इति श्री वेदान्तसारसंमत । दास तुकड्या विरचित।

आत्मप्रभाव ग्रथं । सहावा अध्याय कथियेला ।।३२।।

आत्मप्रभाव अध्याय सातवा

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।।

पंचभूतमय देही जाण । असती दश इंद्रिये पूर्ण ।

येचि विषयी कथन । करुनी दावू श्रोतया ।।१।।

तरी प्रथम त्वचा नेत्र । रसना घ्राण तैसे श्रोत्र ।

तयांसीच ज्ञानेंद्रिये सर्वत्र । म्हणती ज्ञाते जाणपा ।।२।।

आकाशतत्वापासूनि । श्रोत्राची उभारणी ।

तयास कर्ण ऐसे जनी । म्हणती ज्ञाते जाणपा ।।३।।

सत्य वायूचेनि गुणे । स्पर्शेद्रिंय उद्भवणे ।

शरीरा वेष्ठुनी राहणे । त्वचा तेचि जाणपा ।।४।।

तेज शुद्धगुणी जाण । प्रगटे नेत्रेंद्रिय तेथून ।

तयासीच चक्षू प्रमाण । म्हणती जाण योंगी ते ।।५।।

उदक ते सत्वगुणाधिक । झाली रसना अमोलिक।

रुची तये जिव्हे नि:शंक । कळो येई उत्थाने ।।६।।

क्षितिसत्वे झाले घ्राण । वस्तुगंध कळे पूर्ण ।

सुगंध-दुर्गंधाचे जाणपण । ते ते नाकी होतसे ।।७।।

यांसी म्हणती ज्ञानेंद्रिये । विषयांसह जाणसी स्वये ।

म्हणोनि ते तू नव्हे । निश्चयेसी जाणपा ।।८।।

आता ऐक कर्मेंद्रिये । कैसे झालेति द्वितीय |

कोण कोणे स्थानी सक्रिय । राहती ते जाणपा ।।९।।

वाचाहस्तपादादिक । पायू आणि उपस्थ देख ।

ऐसे कर्मेद्रियपंचक । जाहले ते जाणपा ।।१०।।

आकाश-रजांशापासूनी । झाली वाचेची प्रगटणी ।

जये स्थानी जिव्हिणी । वास करी तये स्थानी ।।११।।

वायु-रजांशाचेनि गुणे करे । करूनि कार्यं करणे।

तेचि हस्तेंद्रिय पाहणे ।ज्ञातेजनी ।।१२।।

तेज-रजांशेकरूनि । झाली गती उत्पन्न चरणी ।

तया पादेंद्रिय म्हणोनि । म्हणती राया! ।।१३।।

वायू उदक-रजांशे निर्मिला । गुदाइंद्रिय म्हणती त्याला ।

विष्टाविसर्जन कार्याला । साधन हेचि जाहले ।।१४।।

पृथ्वीरजांशे उपस्थ । विषयसेवन मूत्र -त्यागार्थ ।

हे तो शिश्नइंद्रिय प्राप्त । ऐसे योगी बोलती ।।१५।।

हीच पंचकर्मेद्रिंये जाण । झाली स्थूली ती निर्माण ।

तू सर्वाचा जाणता म्हणोन । इंद्रिये न होसी सर्वथा ।।१६।।

न लागे इंद्रियांची वार्ता । तव कोठे पंचप्राण-कथा? ।

तयांचीही साक्षरता । दावितो तुज ।।१७।।

प्राण, अपान, व्यान । समान अधिक उदान ।

ऐसे जाण पंचप्राण । देही असती सर्वदा ।।१८।।

पृथ्वी, आप, तेजादिकी । वायू, आकाश सम्यकी ।

इयांच्या रजांशे की । जाहला तो प्राणसंच ।।१९ ।।

वृत्ती अनेक तैसे गुण । भासती ते भिन्न भिन्न ।

तयांचे पंचप्रकार जाण । जाहले या देहस्थिती ।।२०।।

हृदयी तो राही स्वामी प्राण । गुदद्वारी तो अपान ।

समरसी शरीरी व्यान । ऐसे स्थान तयाचे ।।२१।।

उदान तो कंठी राही । समान नाभीस्नि पाही ।

ऐसे पंचप्राण सर्वही । तयांसी तू जाणता ।।२२।।

आता स्थूल-सूक्ष्म-कारण । चौथा देह महाकारण ।

ययांचेही जाण ज्ञान । दावू उकलोन सर्वथा ।।२३।।

ज्ञानेद्रिंय कर्मेद्रिंय । पंचप्राणादि सहाय ।

मनबुद्धी हा समुदाय । सूक्ष्म देह शक्तिरूप ।।२४।।

तयासी म्हणती लिंगशरीर । नक्कापासूनि मोक्षपथावर ।

सुखदुःखादि भाग साचार । याच देही होतसे ।।२५।।

ययासी तूचि जाणता पूर्ण । म्हणोनि देह नव्हेसि जाण ।

सर्व पाहसी साक्षी होऊन । देह इंद्रिय प्रारब्धासी ।।२६।।

बारे ! सोडूनि आपुले भान । घेसी लिंगाचा अभिमान ।

म्हणोनि व्यष्टी नाम जाण । प्राप्त केले सर्वथा ।।२७।।

तव शिष्ये आक्षेप केला । नेत्री अश्रुपूर दाटला।

म्हणे मायी भूललो याला । मार्ग दावी माते वो!।।२८।।

कैसा जाणेन आपूलेपण? समष्टिरूपी कैसा मिळेन ? ।

लिंग-अभियान जाळोन। साक्षी होऊन राही कैसा ? ।।२९।।

तव बोले सद्गुरुराज । तो तू नव्हेसि मायासाज ।

ऐक सांगेन आत्मगुज । प्राप्त कैसे करावे? ।।३०।।

कोणे पंथे जाऊन मिळशी? काय मार्ग तो तयासी? ।

पुढिलिये निरूपणी पावसी । वाद मिटेल सर्व हो ।।३१।।

इतिश्री आत्मप्रभाव ग्रंथ । वेदान्तसार संमत।

तुकड्यादास-विरचित । सप्तमाध्याय गोड हो ।।३२।।

 सद्गुरुनाथ महाराज की जय 

आत्मप्रभाव अध्याय आठवा

।। श्रीगुरुदेवाय नमः ।।

सद्गुरो ! तुझियासारखा । असता मज पाठीराखा ।

आता कवणाचा करू लेखा? कासया स्वामी !।।१।।

मज चातकाची तहान । पुरविसी तूचि अमृतघन ।

करी मायानिवारण । आत्मगुज दाखवी ।।२।।

म्हणोनि पुढतपुढती चरणी। आर्तपणे शिष्य घे लोळणी ।

संबोखी सद्गुरु कृपादानी । वरद हस्ते ।।३।।

म्हणे ऐकपा शिष्यराया! असे कुठली कोण माया? ।

ही तव कल्पनेचीच छाया । नशी विलया तूच की ।।४।।

आणि आत्मा काय अप्राप्त? अरे तूचि तो निभ्रांत ।

काय तळमळसी व्यर्थ । शब्द जंजाळी गुंतोनि? ।।५।।

एकाचे दुसरेच भास । तया नाव माया असे ।

हे तरी कल्पनेचेचि पिसे । उगाचि भास विपरीत ।।६ ।।

गडके गाडगे रांजण परळ । ती तर माती केवळ |

रूपाकारे नामे सकळ । वेगळी भासती ।।७।।

तैसीच भूतभौतिक सृष्टी । असो व्यष्टी की समपष्टी ।

मुळी पाहता तत्वदृष्टी । एकमय सारे।।८।।

निवांत सच्चिदानंद ब्रम्ही । बहु व्हावे ही स्फुरली ऊर्मी ।

ती साकारली साउमी । विश्वरूपाने ।।९।।

भिन्न भिन्न सारी रूपे नामे । तेणे भिन्नत्व भासे भ्रमे ।

मुळी पाहता एकेचि ब्रह्मे । व्याप्त हे सारे ।।१०।।

शेला सदरा धोतर लुगडे । पाहता सूतचि ते उघडे ।

भेद व्यवहारी, तत्वी न घडे । तैसे विश्व ब्रम्ह ।।११।।

कैची व्यष्टी कैची समष्टी ? एकचि व्यापक परमेष्टी ।

व्याघ्र-गाय ही सारखेची सृष्टी । एक गोडीच साकारली ।।१२।।

भिन्न रूपमाने इतुकीच माया। ती मिथ्याम्हणोनि मोह सोडी राया ।

शोधी मूळच्या तत्वठाया । ज्ञानदृष्टी उघडूनि ।।१३।।

दोर सर्प नाहीच झाला । तो भ्रमेचि भासला ।

दुःखदायी भयकंप उपजला । आपुल्याच भावे ।।१४।।

तैसे विश्वाचिया नामरूपे । आसक्तिद्वेषादि वाढली पापे ।

जीव पोळला विविध तापे । स्वप्नसृष्टीपरी ।।१५।।

मुळी तू सच्चिदानंदरूप । बिंव परब्रह्मस्वरूप ।

जाणोनि घेता हरशील ताप । आपणचि की ।।१६।।

सोह तत्वमसि अयं आत्मा ब्रम्ह। हाच श्रुतीचा मंत्र परम ।

साधुसंतही वाजविती डिंडिम। जीव तो शिव म्हणोनि ।।१७।।

स्थूल-सूक्ष्म-कारण-महाकारण। पंचकोश तनु-मन-प्राण ।

यांचा सोडूनि दे अभिमान । अधिष्ठान यांचे तू ।।१८।।

तुझे साक्षित्व जिवी पटले । अभ्यासे ते दृढावले ।

तरी हे अभिमान सर्व गेले । आपैसेचि ।।१९।।

आणि अभिमानांच्या आधारे। लिंगदेही भरले वासना -वारे ।

तेही मग केवी उरे ? एक तूचि शुद्धबुद्ध ।।२०।।

महावाक्याचे हेचि वर्म । स्वये तुचि शुद्ध ब्रह्म ।

अहं ब्रम्हास्मि घोष उत्तम । ब्रम्हांडी घुमूदे ।।२१।।

परी मी एक साक्षी ब्रम्ह । अभिमानही असे भ्रम ।

त्याचाही देखणा आत्माराम । स्वये तूचि ।।२२।।

स्वये अपुला अनुभव घेई। परी अनुभविता भिन्न न होई ।

जाणत्यासी जाणता ठायीचे ठायी । मौनत्व लाभे ।।२३।।

ज्ञेय-ज्ञाता-ज्ञान त्रिपुटी । भिन्न करूनि न होई हिंपुटी ।

आपुल्यातचि होऊ दे आटी । पाहतेपणाची ।।२४।।

दुजेपणासह एकपणा । विरू दे आपणात आपला ।

स्वसंवेद्य नू निरंजना । स्वस्थ राही ।।२५

स्वस्थ तरी मुळीच आहे । वृत्त्यादि उठती विरती पाहे ।

विचलित न हो त्यांच्या प्रवाहे। होवो जावो काही किती ।।२६।।

तू तो केवळ तूचि होई । देहादि भाव झुगारी सर्वही ।

मग व्यष्टिपण मिळे हेही । समष्टीमाजी ।।२७।।

समष्टी तरी वेगळी कैची ? सारे विश्व रूप तुझेचि ।

उपाधी पिंड-ब्रम्हांडाची । कल्पनारूप ।।२८।।

एरवी पाहता कणोकणी । चराचरी चतुर्दश भुवनी ।

नाही स्वरूपावाचूनि । वेगळी वस्तू ।।२९।।

वेगळा भास ते अन्यथा भान । मुळी तू एक चैतन्यघन ।

सागरामाजी बर्फासमान । अद्वैत सारे ।।३०।।

दागिना असताचि सुवर्ण बघावे । तैसे जगी ब्रम्ह ओळखावे ।

जगासी त्यागोनि पळावे । नलगे काही ।।३।।

नाही वनगमनाचे काम । नलगे धूंडावे तीर्थधाम ।

नको कायाक्लेशादि तपसंभ्रम । लाभे सार संसारी ।।३२।।

देह करो का प्रपंची काम । मनी परोपकारी प्रेम ।

हृदयी अनुभवी आत्माराम । पंथ हाचि सर्वोत्तम ।।३३।।

इतिश्री आत्मप्रभाव ग्रंथ । वेदान्त-सार-संमत ।।

तुकड्यादास विरचित । अष्टमाध्याय अमोलिक ।।३४।।

सट्गुरुनाथ महाराज की जय