श्री. प. प. वासुदेवानंद सरस्वती टेंब्ये स्वामी महाराज यांच्याबद्दल माहिती

श्री वासुदेवानंद सरस्वती टेंबे स्वामी महाराज (१३ ऑगस्ट १८५४ - २४ जून १९१४), ज्यांना टेंबे स्वामी म्हणूनही ओळखले जाते, हे दत्त संप्रदायाचे थोर संत, कवी, लेखक आणि तत्त्वज्ञ होते. त्यांचा जन्म महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील माणगाव येथे एका कारहाडे ब्राह्मण कुटुंबात झाला. दत्त संप्रदायात त्यांना श्री दत्तात्रेयांचा अवतार मानले जाते. त्यांनी दत्त भक्ती आणि अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा प्रसार केला, तसेच संस्कृत आणि मराठीत विपुल साहित्य रचना केली. त्यांचे कार्य आणि ग्रंथ आजही दत्त भक्तांसाठी मार्गदर्शक आहेत.

बालपण आणि प्रारंभिक जीवन

टेंबे स्वामी यांचा जन्म १३ ऑगस्ट १८५४ (श्रावण वद्य पंचमी, शके १७७६) माणगाव, सिंधुदुर्ग, महाराष्ट्र येथे झाला. वडील श्री गणेश भट्ट टेंबे आणि आई रमाबाई हे दोघेही दत्त भक्त होते. गणेश भट्टांनी कर्नाटकातील गंगापूर येथील दत्त मंदिरात बारा वर्षे तपश्चर्या केली होती. दत्तात्रेयांनी स्वप्नात त्यांना माणगावी परत येऊन गृहस्थाश्रम स्वीकारण्यास सांगितले आणि पुत्ररूपात अवतार घेण्याचे वचन दिले.

शिक्षण आणि संस्कार

वासुदेव (टेंबे स्वामींचे बालपणीचे नाव) यांनी लहानपणापासूनच धार्मिक वातावरणात शिक्षण घेतले. वयाच्या आठव्या वर्षी त्यांची उपनयन संस्कार (मुंज) झाली. त्यानंतर ते त्रिकाळ स्नान, संध्या, गुरुचरित्र वाचन, भिक्षाटन आणि वैश्वदेव यांसारखे धार्मिक कर्मकांड काटेकोरपणे करू लागले. दत्प्रभूंच्या आज्ञेवरुन ते प्रथमच नरसोबाच्या वाडीस गेले. तेथे साक्षात श्री प.प.नृसिंह सरस्वतींनी त्यांना दर्शन दिले. वीडीत राहणार्‍या श्री गोविंद स्वामींनी त्यांना श्री दत्तोपसना करण्यास सांगितले. त्याच दिवशी प्रत्यक्ष श्री दत्तात्रेयांनी त्यांना मंत्रोपदेश दिला.

संन्यास आणि आध्यात्मिक कार्य

श्री स्वामींच्या वास्तव्यामुळे माणगांव हे तीर्थक्षेत्र झाले. दरम्यान पत्नी गर्भवती असताना देवांनी श्री स्वामींना माणगांव सोडण्याची आज्ञा केली. माणगांव सोडून उभयता वाडीला आले. थोड्याच दिवसांत प्रसूती झाल्यावर मुलगा मृतवस्थेत जन्मला तेव्हा संसाराचा पाश तोडणारी घटनेमुळे महाराज अधिकच विरक्त झाले. उत्तरेकडे भ्रमण करता असताना पत्नीची प्रकृती बिघडली. स्वामींनी त्यांची खूप सेवा केली मात्र यश आले नाही. पत्नीच्या निधनानंतर त्यांनी उज्जयिनी येथे श्री प. पू. नारायणानंद सरस्वती यांच्याकडून संन्यास दीक्षा घेतली आणि वासुदेवानंद सरस्वती हे नाव स्वीकारले. 

तीर्थयात्रा आणि प्रवचने

दण्डग्रहणानंतर स्वामींच्या जीवनात एकूण २३ चातुर्मास झाले. या काळात ते भारतात अखंड पदयात्रा करीत होते. फक्त चातुर्मासातच ते एके ठिकाणी रहात असे. अखंड प्रवासात त्यांनी श्री दत्त भक्तीचा प्रसार केला. स्वामींनी भारतभर भ्रमण केले, तीर्थयात्रा केल्या आणि गावागावांत प्रवचने दिली. त्यांनी गुरुचरित्राची अनेक पारायणे केली आणि कठोर व्रते पार पाडली. त्यांनी "दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा" हा मंत्र दत्त संप्रदायाला दिला, जो आजही भक्तांमध्ये प्रचलित आहे. श्रीपाद श्रीवल्लभ (दत्तात्रेयांचा पहिला अवतार) यांचे जन्मस्थान पीठापूर (आंध्र प्रदेश) आणि कर्मभूमी कुरवपूर, तसेच श्रीनृसिंह सरस्वती (दत्तात्रेयांचा दुसरा अवतार) यांचे जन्मस्थान कारंजा ही स्थाने शोधून भक्तांसाठी खुली केली. दत्त भक्तीचा शुद्ध प्रवाह प्रवाहित करण्यासाठी त्यांनी ज्ञान, भक्ती आणि अद्वैत तत्त्वज्ञानाचे समन्वय साधले.

साहित्य आणि रचना

त्यांनी संस्कृत आणि मराठीत अनेक ग्रंथ रचले, ज्यामुळे दत्त संप्रदायाला तात्त्विक आणि साहित्यिक आधार मिळाला. त्यांचे साहित्य अद्वैत वेदांत आणि दत्त भक्ती यांचा समन्वय साधते. टेंबे स्वामींनी रचलेल्या ग्रंथांनी दत्त संप्रदायाला समृद्ध केले. त्यांच्या काही प्रमुख रचना:

श्री दत्त माहात्म्य (१९११): ओवीबद्ध ग्रंथ, दत्त भक्तीचे महत्त्व सांगणारा.

घोरकष्टोद्धरण स्तोत्र (घोराष्टक): भक्तांच्या संकटांचे निवारण करणारा स्तोत्र.

दत्तभावसुधारस स्तोत्र: दत्त भक्तांसाठी उपासना ग्रंथ.

दत्तकाव्य (त्रिशती गुरुचरित्र): गुरुचरित्रावरील काव्य.

श्रीकृष्णालहरी: भगवान श्रीकृष्णावर रचलेले काव्य.

द्विसाहस्री गुरुचरित्र: गुरुचरित्रावरील विस्तृत टीका.

श्रीसप्तशती गुरुचरित्र, दत्तचंपू, शिक्षात्रय, करुणात्रिपदी, दत्तलीलामृताब्धिसार: या ग्रंथांनी दत्त संप्रदायाला तात्त्विक आधार दिला.

वामनराव गुळवणी यांनी टेंबे स्वामींच्या समग्र साहित्याचे १२ खंड १९५० साली प्रकाशित केले.

आध्यात्मिक आणि सामाजिक योगदान

टेंबे स्वामी हे श्री स्वामी समर्थ, श्री साईबाबा आणि श्री गजानन महाराज यांचे समकालीन होते. या सर्व संतांच्या चरित्रात टेंबे स्वामींचा उल्लेख आढळतो. त्यांनी समाजात प्रेम, करुणा आणि सत्याचा प्रसार केला. त्यांचे प्रवचन आणि साहित्य यांनी भक्तांना आध्यात्मिक मार्गदर्शन केले.

माणगाव दत्त मंदिर

माणगाव येथील दत्त मंदिर त्यांच्या वास्तव्याने पावन झाले. मंदिरातील दोन लाकडी खांब त्यांनी अभिमंत्रित केले असून, त्यांच्या स्पर्शाने बाधा निवारण होते, अशी श्रद्धा आहे.

समाधी

२४ जून १९१४ रोजी (आषाढ शुक्ल प्रतिपदा, शके १८३६) नर्मदाकिनारी गरुडेश्वर (गुजरात) येथे त्यांनी समाधी घेतली. त्यांनी स्वेच्छेने देहत्याग केला, ज्याला संत परंपरेत सजीव समाधी असे म्हणतात.

स्वामींनी शास्त्रोक्त नियमांचे काटेकोर पालन केले. कोणताही विषय सहज आत्मसात करण्याची त्यांची हातोटी होती. त्यांचा स्वभाव अतीव प्रेमळ आणि लोकांप्रती करुणामय होता. त्यांच्या चरित्रात अनेक चमत्कारांचा उल्लेख आहे, जसे की माणगावात गायीला दूध काढण्यास मदत करणे. टेंबे स्वामींच्या कार्यामुळे दत्त संप्रदायाला नवजीवन मिळाले. त्यांचे साहित्य आणि मंत्र आजही भक्तांना प्रेरणा देतात. माणगाव येथील दत्त मंदिर आणि गरुडेश्वर येथील समाधी मंदिर ही भक्तांसाठी पवित्र स्थाने आहेत. त्यांनी स्थापन केलेली प्रश्नावली आजही भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण करण्यासाठी वापरली जाते.