गौतम बुद्ध हे श्री हरी विष्णूंचे अवतार होते का?

बौद्ध धर्म इतर कोणत्याही धर्माबद्दल द्वेष शिकवत नाही किंवा इतर कोणत्याही धर्माच्या तत्त्वांचे खंडन करत नाही. असे मानले जाते की बौद्ध धर्म वेदविरोधी किंवा हिंदूविरोधी नाही. गौतम बुद्धांनी फक्त जातीवाद, कर्मकांड, ढोंगी, हिंसा आणि अनैतिकतेला विरोध केला होता. गौतम बुद्धांच्या शिष्यांमध्ये अनेक ब्राह्मण होते. आजही भगवान बुद्धांच्या विचारसरणीवर विश्वास ठेवणारे हजारो ब्राह्मण आहेत.

काही लोकांच्या मते बुद्धाला हिंदूंचा अवतार मानणे योग्य नाही. त्यांचा युक्तिवाद असा आहे की कोणत्याही पुराणात त्यांचा विष्णूचा अवतार असल्याचा उल्लेख नाही आणि हे काही प्रमाणात खरेही आहे. बुद्ध हा शब्द पुराणात नक्कीच आढळतो पण तो शब्द विशेषणासारखा आहे. तेथे कोणत्याही गौतम बुद्धांचा उल्लेख नाही.

बौद्ध पुराण ललितविस्तारपुराणात बुद्धांचे तपशीलवार चरित्र आहे. हिंदूंच्या अठरा महापुराणांमध्ये आणि उपपुराणांमध्ये बुद्धांचा समावेश नाही. तथापि, कल्कि पुराणात त्यांच्या अवताराचा उल्लेख आहे. आता प्रश्न पडतो की कल्कि पुराण कधी लिहिले गेले? हा वादाचा मुद्दा असू शकतो. कल्याणच्या अनेक अंकांमध्ये, बुद्धांना विष्णूंच्या 24 अवतारांपैकी एक म्हणून चित्रित केले आहे. दशावताराच्या क्रमातील 9वा अवतार म्हणून त्यांचे चित्रण करण्यात आले आहे. या संदर्भात, पुराणांव्यतिरिक्त इतर अनेक ग्रंथांमध्ये बुद्ध हे हिंदूंचा अवतार असल्याचा उल्लेख आहे, परंतु मूळ पुराणांमध्ये नाही.

बुद्ध मूर्तीचे वर्णन अग्नि पुराणात (49/8-9) आढळते, कल्किपुराणाच्या आधी :- 'भगवान बुद्ध एका उंच कमळाच्या आसनावर बसले आहेत. त्यांच्या एका हातात वरद आणि दुसऱ्या हातात अभय मुद्रा आहे. ते शांतताप्रिय आहेत. त्यांच्या शरीराचा रंग गोरा आणि कान लांब आहेत. ते सुंदर पिवळ्या कपड्यांनी झाकलेले आहेत.' ते उपदेश करून कुशीनगरला पोहोचले आणि तेथेच त्यांचे निधन झाले - कल्याण पुराणकथंक (वर्ष 63) विक्रम संवत 2043 मध्ये प्रकाशित. पृष्ठ क्रमांक 340 वरून उद्धृत. या वर्णनात ते विष्णूंचा अवतार असल्याचे कुठेही सांगण्यात आलेले नाही.

भागवत पुराणात वर्णन केलेल्या बुद्धांचा जन्म महात्मा बुद्धांच्या खूप आधी (कलियुगातच) झाला होता. यामध्ये त्यांच्या वडिलांचे नाव अजान आणि जन्मस्थान प्राचीन किकट आहे, तर गौतम बुद्धांच्या वडिलांचे नाव शुद्धोदन आणि जन्मस्थान नेपाळची लुंबिनी आहे. 

खरं तर, त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे 600-700 वर्षांनंतर त्यांना विष्णूंचा अवतार मानले जात होते कारण त्या काळात ख्रिश्चन धर्माचा प्रभाव वाढत होता. त्या काळात सनातन धर्म हिंदू धर्मापासून वेगळा असल्याने दोन्ही धर्मातील लोकांमध्ये मतभेद व भांडणे होत होती. बौद्धांना वेदविरोधी आणि ब्रह्मविरोधी असा प्रचार केला जात होता. या खोट्या प्रचारामुळे भारतीय आणि बौद्धांनीही नकळत हिंदू धर्माला विरोध करायला सुरुवात केली. हे पाहता, काही बौद्ध अनुयायी गौतम बुद्धांना नारायणाचा अवतार म्हणून प्रचार करू लागले, असे म्हटले जाते.

याला त्यावेळी मठांच्या शंकराचार्यांनी विरोध केला होता. त्यात एका शंकराचार्यांचे नाव ठळकपणे आढळते, ज्यांना नवीन शंकराचार्य असे म्हणतात. ते शृंगेरी मठाचे शंकराचार्य होते. आजही हिंदू धर्मातील हे चार प्रमुख मठ गौतम बुद्धांना नारायणाचा अवतार मानत नाहीत. मात्र समाजात त्यांची वारंवार प्रसिद्धी झाल्यामुळे आता गौतम बुद्ध हा विष्णूंचा नववा अवतार असल्याचे प्रस्थापित झाले आहे.