मध्यप्रदेशातील इंदूर या शहरात प्राचीन श्री तांबे स्वामी महाराज कुटी आणि श्री दत्त मंदिर स्थापित आहे. ही ती जागृत तपोभूमी आहे जिथे श्री केशवानंद सरस्वती तांबे स्वामी महाराजांनी निस्वार्थपणे आणि प्रेमाने श्री वासुदेवानंद सरस्वती टेंबे स्वामी महाराजांची भक्ती केली होती.
श्री तांबे स्वामींचा जन्म कार्तिक कृष्ण द्वितीयेला 1893 साली खरगोण येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव श्री रामचंद्र आणि आईचे नाव सौन भागीरथी. पूर्वाश्रमात स्वामींचे नाव सखाराम असे ठेवले गेले होते. वयाच्या पाचव्या वर्षी बालक सखाराम यांचा व्रतबंध सोहळा झाला. पुढे स्वामी दशग्रंथी ब्राह्मण झाले. आदिगुरु श्री शंकराचार्यांप्रमाणेच स्वामींनी ब्रह्मचर्य आश्रमातून थेट संन्यास आश्रमात प्रवेश केला. वासुदेवबागेत ब्रह्मवृंदसमोर संन्यास दीक्षा घेतली. संन्यास दीक्षा घेतल्यानंतर तांबे स्वामी श्री वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांच्या दर्शनासाठी गरुडेश्वरला निघाले. वाटेत ते उज्जैन येथे तीन दिवस थांबले.
उज्जैनमध्ये श्री वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी श्री नारायणानंद सरस्वती स्वामी महाराजांना दंडदीक्षा दिली होती त्याच ठिकाणी ते थांबले. तीन दिवसांच्या मुक्कामात यति स्वामी महाराजांचे त्यांना दर्शन घडले आणि त्यांनी श्री तांबे यांची भेट घेत मी तुम्हाला दंड दीक्षा देण्यासाठी आलो आहे, ती स्वीकारा आणि भिक्षा घेऊन गरुडेश्वरला जा असे सांगितले. यति महाराज स्वामींना दंडदीक्षा देऊन पुढे निघून गेले. काय चमत्कार घडत आहे हे स्वामींना समजत नव्हते. दुपारी स्वामी दीक्षेला निघाले आणि दत्त मंदिराकडे परतत असताना त्यांना एक भिकारी भेटला आणि म्हणाला, मला भूक लागली आहे, तुझ्याकडे असलेली भिक्षा मला दे, असे सतत तीन दिवस चालले. अशा प्रकारे उज्जैनच्या वास्तव्यात 3 दिवस स्वामींना उपवास घडला आणि मग त्यांनी फक्त गूळ-दाणे खाऊन जगायचे ठरवले. ते देहात असेपर्यंत हा नियम चालू होता.
इंदूरच्या वास्तव्यादरम्यान श्री तांबे स्वामी 1932 ते 1944 या काळात पलासिया येथे कुटीत राहत होते. नंतर श्री तांबे स्वामी यांची सतत भेट घेत असणार्‍या बाळकृष्ण दुर्गाशंकर जोशीजींनी त्यांना त्यांच्या बागेत येऊन राहण्याची विनंती केली. स्वामींनी त्यांना सांगितले की त्यांचे गुरू श्रीमत्परहंस परिव्राजकाचार्य सद्गुरु श्री वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराज यांची परवानगी घेऊन ते येण्याचा निर्णय घेतील. त्यानंतर गुरूंच्या परवानगीने स्वामींनी अन्नपूर्णा रोडवरील वैशाली नगरासमोर जोशीजींची बागेत येण्याचे ठरवले.
स्वामी येण्यापूर्वी जोशीजींनी तेथे पर्णकुटी बांधली. फाल्गुन शुद्ध अष्टमीला बागेत बांधलेल्या कुटीत श्री तांबे स्वामींचे आगमन झाले जी आज श्री तांबे स्वामींची कुटी म्हणून ओळखली जाते. पुढे याच संकुलात सुंदर वास्तुकलेच्या रूपात श्रीदत्त मंदिर बांधले गेले. त्यांच्या आगमनानंतर श्री तांबे स्वामींनी कुटीच्या आवारात चारही दिशांना औदुंबर, आवळा, अशोक आणि अश्वस्थ वृक्षांची लागवड केली. दक्षिण दिशेला बिल्वपत्राचे झाड लावले आणि प्रत्येक झाडाखाली शिवलिंगाची स्थापना केली, त्याला बिल्वेश्वर, गरुडेश्वर, नर्मदेश्वर आणि विश्वेश्वर असे नाव देण्यात आले. कालांतराने येथून दोन शिवलिंगे आणि अशोकाचे झाड नाहीसे झाले. श्री तांबे स्वामींनी कुटीत राहताना वेदाध्यान संहिता पठण आणि श्री गणपती अथर्वशीर्षाचे नित्य पठण सुरू केले. श्री जोशी कुटुंबीयांचे आभार मानण्यासाठी येणाऱ्या भाविकांना त्यांनी येथे दररोज श्री गणपती अथर्वशीर्षाचे आवर्तन करण्यास सांगितले. यावेळी स्वामीजींचे विशेष शिष्य आबाजी जोशी ज्यांनी स्वामी महाराजांचे चरित्र "सद्गुरु लीलामृता" लिहिले हे बहुतांश वेळ स्वामीजींच्या सेवेत त्यांच्यासोबतच असत. श्री स्वामी महाराजांनी 1948 मध्ये श्रावण शुद्ध चतुर्दशीला आपल्या झोपडीत ब्रह्मदेवाचे रूप धारण केले आणि आपल्या देहाचा त्याग केला. श्री स्वामी महाराजांना बडवाह येथील नर्मदा नदीत विधीनुसार जलसमाधी दिली गेली. येथे येणाऱ्या भाविकांना आजही कुटीत स्वामीजींच्या दिव्यत्वाचा आणि चैतन्याचा अनुभव मन:शांतीच्या रूपाने अनुभवायला मिळतो.
स्वामीजींच्या निर्वाणानंतरही येथे भक्तांचे कार्य सुरळीत सुरू राहीले. मंदिराच्या मुख्य दारातून आत गेल्यावर भक्तांना श्री दत्ताची सुंदर मूर्ती दिसते. दत्त मंदिराच्या मागील बाजूस श्री स्वामी महाराजांची कुटी आहे. याच ठिकाणी तांबे स्वामींनी आपले गुरु महाराज श्री वासुदेवानंद सरस्वती टेंबे स्वामी महाराज यांची शुद्ध, पवित्र आणि प्रेमळभावाने भक्ती केली. कुटीच्या आत गरुडेश्वरहून आणलेली श्री स्वामी महाराजांची मूर्ती आणि तांबे स्वामींचे मोठे चित्र आहे.
या कुटीबाहेरील औदुंबर वृक्षात श्री दत्त स्वतः वास करतात अशी भक्तांची श्रद्धा आहे. दंड संन्यासाची दीक्षा घेतलेल्या श्री प. प. पुरुषोत्तम आश्रम स्वामीजींच्या मार्गदर्शनाखाली स्थापन केलेल्या दत्त भाविक मंडळाच्या माध्यमातून सध्या येथे सेवाकार्य चालते.
येथे गुरुपौर्णिमा, श्री वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराज यांची पुण्यतिथी आणि तांबे स्वामी महाराज यांची पुण्यतिथी मोठ्या उत्साहात साजरी केली जाते. दत्त जयंती दरम्यान आठ दिवस भव्य उत्सव आयोजित केला जातो. स्वामी महाराजांच्या चरणी स्वराभिषेक करण्यासाठी दूरदूरहून मोठे कलाकार येतात. कुटी आणि मंदिर सुंदर सजवलेले जाते. येथील पवित्र, शांत आणि आध्यात्मिक वातावरण अनेक भाविकांना आकर्षित करते.
