प्राचीन काळापासून, महाराष्ट्र, कर्नाटक, मध्य प्रदेश, गुजरात, गोवा येथील लोक भगवान श्री खोंडाबाची कुलदेवता किंवा कुलदैवत म्हणून पूजा करत होते. भगवान शिवाने मार्तंड भैरवाचा अवतार घेत मणी आणि मल्य राक्षसांचा पराभव केला. तो दिवस शुद्ध चंपाषष्ठीचा होता.
पिंपळगाव रोठा हे राज्यातील अहमदनगर जिल्ह्यातल्या पारनेर तालुक्यात वसलेले एक गाव आहे. हे गाव समुद्रसपाटीपासून ९५१ मीटर उंच पठारावर वसले आहे. येथील मध्ययुगीन कोरठण खंडोबा मंदिर अनेक हिंदू भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे. कुलदैवत श्री खंडोबाचे दर्शन घेण्यासाठी संपूर्ण महाराष्ट्र आणि इतर राज्यातून देखील लाखो लोक येत असत. चंपाषष्ठी आणि पौष पौर्णिमा यात्रेच्या उत्सवात श्री खंडोबाचे दर्शन घेण्यासाठी ते येतात.
कोरठण खंडोबाचे मंदिर मध्ययुगात बांधले गेले. मंदिराच्या प्रवेशद्वारापासच्या शिलालेखानुसार याचे बांधकाम इ.स. १५६९ च्या सुमारास साली पूर्ण झाले. पु
'बिन टाक्याचा देव' म्हणून याला पूर्वी देवाचे 'कोरं ठाणं' आहे, असे म्हणत. त्यानुसार कोरठण खंडोबा नाव प्रसिद्धीला आले. येथे भाविकांना स्वयंभू तांदळा रूपात खंडोबा, म्हाळसा आणि बाणाई यांचे दर्शन होते. तसेच म्हाळसा आणि बाणाई एकाच तांडला पाषाणात किंवा खडकाळ दगडात दिसतात. त्यांच्या समोर बारा स्वयंभू लिंगे आहेत. मूर्तीला दररोज स्थानानंतर वस्त्रे, अलंकार चढविले जातात. स्नानानंतर चंदनाचा लेप लावून त्यावर चांदीचे डोळे चिटकविले जातात. त्यामुळे देवाची मूर्ती दररोज नव्या स्वरूपात पहायला मिळते. पगडी, शाल, फुलांचा हार या पारंपरिक सजावटीत मूर्ती चित्ताकर्षक बनते.
सर्व लोक येथे कौल मागून दर्शनासाठी येतात आणि देवाला त्यांची इच्छा पूर्ण व्हावी अशी विनंती करतात. १९८७ पर्यंत या ठिकाणी यात्रेदरम्यान बकऱ्यांचा बळी देण्याची प्रथा होती. गावकऱ्यांनी या प्रथेविरुद्ध चळवळ उभी केली, म्हणून हरिनाम संकीर्तन, सत्संग इत्यादी सुरू करून त्यावर बंदी घातली. त्यानंतर तेथे या पवित्र स्थानाचा विकास करण्यात आला आणि तो आजही चालू आहे. एकेकाळी बैलगाड्यांच्या शर्यतीसाठी प्रसिद्ध असलेले हे ठिकाण पण सर्वोच्च न्यायालयाने बैलांच्या शर्यतींवर बंदी घातल्यानंतर त्याची सर्वप्रथम अंमलबजावणी करणारेही हे गाव ठरले.
मूळ जुने मंदिर १४९१ मध्ये बांधले गेले होते जे मंदिरातील शिल्पाकृती बोर्डवरून दिसते. हे ठिकाण समुद्रसपाटीपासून ९५१ मीटर उंचीवर आहे आणि ते लांब सपाट पृष्ठभाग आहे जे आपल्या मनाला आनंद देते. १९९७ मध्ये गावातील लोक आणि भाविकांनी या जुन्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. महान तपस्वी ब्रह्मलीन परमपूज्य स्वामी श्री गंगानगिरी महाराज यांच्या हस्ते नवीन मंदिराचे उद्घाटन करण्यात आले. स्वामी श्री गंगानगिरी महाराजांच्या हस्ते मंदिरावर सुवर्ण कलश स्थापित करण्यात आला. त्या दिवशी शुद्ध चंपाषष्ठी होती, म्हणून दरवर्षी येथे मोठा धार्मिक मेळावा, सत्संग आणि महाप्रसाद साजरा केला जातो.
वर्षभर पौष पौर्णिमेला ३ दिवसांचा यात्रा उत्सव असतो. पहिल्या दिवशी श्री खंडोबाचे मंगलस्नान व पूजेचा विधी असतो. दुसऱ्या दिवशी पारंपारिक बैल गाड्यांचा देव-दर्शनाचा कार्यक्रम असतो. तिसऱ्या दिवशी काठ्यांचा देव-दर्शनाचा कार्यक्रम असतो. येथे मानाच्या काठ्यांची मिरवणूक होऊन यातेची सांगता होते.
याशिवाय सोमवती अमावस्या वर्षातून दोन-तीनदा, चंपाषष्ठी उत्सव, श्रावण हंगमा उत्सव, मासिक पौर्णिमा उत्सव, सकाळी श्री खंडोबाची पालखी मिरवणूक काढली जाते. दर रविवारी आणि सार्वजनिक सुट्टीच्या दिवशी भाविकांची मोठी गर्दी असते. एकूणच, दरवर्षी १५ लाखांहून अधिक भाविक या देवस्थानाला भेट देतात. या भाविकांनी दिलेल्या देणग्यांमधून अनेक विकास कामे पूर्ण होतात. देवस्थानला भेट देणाऱ्या भाविकांच्या गर्दीत वाढ लक्षात घेता देवस्थानावर आर्थिक मर्यादा निर्माण झाली आहे. देवस्थानाभोवतीचे वातावरण, हवामान चांगले आणि आल्हाददायक आहे. देवस्थानच्या टेकड्यांवरून अहमदनगर आणि पुणे जिल्ह्याचा परिसर दिसतो.
अहमदनगर आणि पुणे जिल्ह्यातील रस्त्यांनी देवस्थान स्थळापर्यंत पोहोचता येते. संस्थान प्रशासन, जिल्हा आणि तालुका प्रशासन यांच्या संयुक्त विद्यमाने यात्रेचा कार्यक्रम व्यवस्थितपणे आयोजित आणि व्यवस्थापित केला जातो. यात्रेदरम्यान ६ लाख लोकांची गर्दी असते. भाविकांनी दिलेल्या देणगीतून चांदीची बनलेली पालखी आणि उत्सवातील चांदीच्या मूर्ती डोळ्यांना आणि मनाला सुंदर आणि आनंददायी असतात.
माळशेज घाटापासून हे देवस्थान जवळजवळ ६० किमी अंतरावर आहे जे एक पर्यटन स्थळ आहे त्यामुळे येथे नेहमीच गर्दी असते. सरकारने पथदिवे, धर्मशाळा, सभामंडप, शौचालये इत्यादी सुविधा दिल्या आहेत, त्यामुळे या देवस्थानांना भाविकांमध्ये महत्त्व प्राप्त झाले आहे. नवीन भक्त निवास इमारत श्री खंडोबा भक्त श्री महेश बोरकर यांनी उपलब्ध करून दिली आहे.
कसे जायचे
पारनेरहून पिंपळगाव रोठा ही थेट बस आहे. पर्यायाने अहमदनगर ते पिंपळगाव रोठा या अन्य बसेस आहेत.
हवाई मार्गे : जवळचे विमानतळ पुणे आहे.
रेल्वेने : सर्वात जवळचे रेल्वेमार्ग अहमदनगर आहे.
रस्त्याने : पारनेर - पिंपळगाव रोठा (कोरठण खंडोबा) 25 किमी
