स्वामी विवेकानंदांनी माणसाची भौतिक आणि आध्यात्मिक दोन्ही रूपे खरी आणि सत्य मानली. त्यामुळे माणसाच्या दोन्ही बाजूंच्या विकासावर भर दिला गेला. शिक्षणाची उद्दिष्टे ज्यावर स्वामीजींनी जोर दिला आहे-
1. शारीरिक विकास- भौतिक जीवनाचे रक्षण आणि त्याच्या गरजा पूर्ण करणे आणि आत्मसाक्षात्कार या दोन्हींसाठी स्वामीजींना निरोगी शरीराची गरज समजली. भौतिक दृष्टिकोनातून त्यांनी यावेळी सांगितले की, अशा प्रबळ आत्मसाक्षात्कारासाठी त्यांनी ज्ञानयोग, कर्मयोग, भक्तियोग किंवा राजयोग आवश्यक असल्याचे सांगितले आणि यापैकी कोणत्याही प्रकारासाठी निरोगी शरीराची आवश्यकता स्पष्ट केली. योग त्यांच्या दृष्टिकोनातून माणसाचा भौतिक विकास प्रथम शिक्षणातून व्हायला हवा.
2. मानसिक आणि बौद्धिक विकास- स्वामीजींनी भारताच्या मागासलेपणाचे सर्वात मोठे कारण बौद्धिक रुपाने मागासले असल्याचे सांगितले आणि आपण आपल्या मुलांचा मानसिक आणि बौद्धिक विकास केला पाहिजे आणि त्यासाठी त्यांना आधुनिक जगाचे ज्ञान आणि विज्ञान देणे यावर भर दिला आहे. जिथे त्यांना चांगले ज्ञान आणि कौशल्ये मिळावीत आणि त्यांना जगात आत्मविश्वासाने उभे राहण्याची क्षमता दिली पाहिजे.
3. समाजसेवेच्या भावनेचा विकास- स्वामीजींनी स्पष्ट शब्दात सांगितले की, वाचन आणि लिहिणे याचा अर्थ स्वत:चे भले करावे असा होत नाही, अभ्यास करून माणसाने माणसाचे भलेच केले पाहिजे. भारतातील जनतेची गरिबी त्यांनी स्वतःच्या डोळ्यांनी पाहिली होती. सुशिक्षित आणि संपन्न लोकांनी गरिबांची सेवा करावी, त्यांना उन्नत करण्याचा प्रयत्न करावा, समाजसेवा करावी, अशी त्यांची इच्छा होती. समाजसेवेचा अर्थ दयाळूपणा किंवा दानशूरपणा असा नव्हता, समाजसेवेचा अर्थ दीन-दुबळ्यांच्या उन्नतीसाठी सहकार्य करणे असा होता, जर ते उठले तर ते स्वतःच करतील. त्यांना शिक्षणातून अशा समाजसेवकांची टीम तयार करायची होती. अध्यात्मिक दृष्टिकोनातूनही त्यांनी समाजसेवेला खूप महत्त्व दिले. त्यांनी माणसाला देवाचे मंदिर मानले आणि त्याची सेवा हीच ईश्वरसेवा मानली.
4. नैतिक आणि चारित्र्य विकास- स्वामीजींच्या लक्षात आले की शरीराने निरोगी, बुद्धीने विकसित आणि अर्थाने परिपूर्ण असण्याबरोबरच मनुष्य चारित्र्यही असायला हवा. चारित्र्य माणसाला प्रामाणिक बनवते, कर्तव्यदक्ष बनवते. त्यामुळे त्यांनी शिक्षणातून माणसाच्या नैतिक व चारित्र्य विकासावरही भर दिला. नैतिकतेने, सामाजिक नैतिकता आणि धार्मिक नैतिकता दोन्ही अभिप्रेत होते आणि चारित्र्य विकासाचा अर्थ असा होता की अशा आत्मशक्तीचा विकास जो मनुष्याला योग्य मार्गावर चालण्यास मदत करेल आणि त्याला खोट्या मार्गावर चालण्यापासून रोखेल. अशा नैतिक आणि चारित्र्यानेच एखादा समाज किंवा राष्ट्र प्रगती करू शकतो, वर येऊ शकतो, असा त्यांचा विश्वास होता.
5. व्यावसायिक विकास - स्वामीजींनी भारतातील गरीब लोक, त्यांच्या शरीरातून डोकावणारी हाडे, भाकरी, खोटे बोलणे आणि घर मागणे या गोष्टी जवळून पाहिल्या होत्या. त्याच वेळी, त्यांनी पाश्चात्य देशांचे वैभवशाली जीवन देखील पाहिले होते आणि या निष्कर्षापर्यंत पोहोचले होते की त्या देशांनी ही भौतिक समृद्धी ज्ञान, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा विकास आणि वापर करून मिळवली आहे. त्यामुळे रिकाम्या अध्यात्मिक तत्त्वांवर जीवन चालू शकत नाही, आपण प्रत्येक क्षेत्रात पुढे आले पाहिजे, असे त्यांनी सांगितले. यासाठी त्यांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून मानवाला उत्पादन आणि औद्योगिक कार्य आणि इतर व्यवसायांचे प्रशिक्षण देण्यावर भर दिला.
6. राष्ट्रीय एकात्मता आणि विश्वबंधुत्वाचा विकास - स्वामीजींच्या वेळी आपला देश इंग्रजांच्या अधिपत्याखाली होता, आपण परावलंबी होतो. स्वामीजींच्या लक्षात आले की वशामुळे न्यूनगंड निर्माण होतो आणि हीनता हे आपल्या सर्व दुःखांचे सर्वात मोठे कारण आहे. त्यामुळे अमेरिकेतून भारतात परतल्यावर त्यांनी भारताच्या भूमीवर पाऊल ठेवताच तरुणांना आवाहन केले - 'तुमचे पहिले काम देशाला स्वतंत्र करणे हे असले पाहिजे आणि त्यासाठी तुम्हाला कितीही बलिदान द्यावे लागेल त्यासाठी तयार राहा. त्यावेळी त्यांनी देशवासियांमध्ये राष्ट्रीय चेतना जागृत करणारी, त्यांना संघटित करून देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी लढा देणार्‍या अशा शिक्षण पद्धतीच्या गरजेवर भर दिला. पण ते संकुचित राष्ट्रवादाच्या बाजूने नव्हते. त्या सर्वांना तो देव सर्व मानवांमध्ये दिसत होता आणि या दृष्टिकोनातून विश्वबंधुत्वावर विश्वास होता.
7. धार्मिक शिक्षण आणि अध्यात्मिक विकास- स्वामीजी शिक्षणाद्वारे मनुष्याच्या भौतिक आणि आध्यात्मिक दोन्ही बाबींच्या विकासावर समान भर देत असत. माणसाचा भौतिक विकास हा अध्यात्माच्या पार्श्‍वभूमीवर असला पाहिजे आणि त्याचा आध्यात्मिक विकास भौतिक विकासाच्या आधारे झाला पाहिजे आणि हे तेव्हाच शक्य आहे, जेव्हा माणूस धर्माचे पालन करतो. स्वामीजी धर्माला व्यापक स्वरुपात घेत असत. त्यांच्या दृष्टिकोनातून, धर्म हाच आपल्याला प्रेम शिकवतो आणि द्वेषापासून वाचवतो, मानवजातीच्या सेवेसाठी प्रवृत्त करतो आणि आपल्याला मानवाच्या शोषणापासून वाचवतो आणि भौतिक आणि आध्यात्मिक दोन्ही दृष्ट्या आपल्या विकासास मदत करतो. असा धर्म शिकवण्यावर स्वामीजी अगदी सुरुवातीपासूनच भर देत असत. त्यांच्या दृष्टिकोनातून, हे सर्व गुण आपल्या अद्वैत वेदांत धर्मात आहेत, ते जगात एकतेची भावना देते आणि सर्वात जास्त प्रेम करायला शिकवते. हा सार्वत्रिक धर्म आहे. त्यांच्या दृष्टीकोनातून, आपण जगातील इतर धर्मांबद्दल काही समान शिकवण देतो, परंतु आपला भारतीय वेदांत धर्म त्यापैकी सर्वोत्तम आहे. म्हणून आपण त्याला सुरुवातीपासूनच शिकवले पाहिजे. यासोबतच जीवनाचे अंतिम उद्दिष्ट मुक्ती मिळविण्यासाठी मुलांना सुरुवातीपासूनच ज्ञानयोग, कर्मयोग, भक्तियोग किंवा राजयोगाकडे वळवले पाहिजे. त्यांच्या दृष्टिकोनातून खरे शिक्षण तेच आहे.
