काशी शहराच्या रक्षणाची जबाबदारी कालभैरवावर सोपवण्यात आली आहे, म्हणूनच त्यांना काशीचा कोतवाल म्हणतात. शिवपुराणानुसार त्यांनी कार्तिक कृष्ण पक्षातील अष्टमीला अवतार घेतला होता. धर्मग्रंथानुसार भारताची उत्पत्ती भगवान शिवाच्या रुद्र रूपातून झाली आहे.
नंतर शिवाची दोन रूपे झाली, पहिल्याला बटुक भैरव आणि दुसऱ्याला कालभैरव म्हणतात. बटुक भैरव हे देवाचे बालस्वरूप असून त्यांना आनंद भैरव असेही म्हणतात. तर कालभैरवाची उत्पत्ती एका शापामुळे झाली, म्हणून तो शंकराचा उग्र अवतार मानला जातो. या शिवरूपाची पूजा केल्याने भय आणि शत्रूपासून मुक्ती मिळते आणि संकटांपासून मुक्ती मिळते. कालभैरव हे भगवान शिवाचे अत्यंत भयंकर आणि भयंकर रूप आहे.
भैरव, शिवाचा भाग, दुष्टांना शिक्षा करणारा मानला जातो, म्हणून त्याचे नाव दंडपाणी देखील आहे. शिवाच्या रक्तातून भैरवांचा जन्म झाला असे मानले जाते, म्हणून त्याला काळभैरव म्हणतात.
एकदा भगवान शिवावर अंधकासुरने हल्ला केला, तेव्हा महादेवाने त्याला मारण्यासाठी आपल्या रक्ताने भैरवाची निर्मिती केली. शिव आणि शक्ती या दोघांच्या पूजेमध्ये प्रथम भैरवाची पूजा करावी असे सांगितले जाते. कालिका पुराणात भैरवाचे वर्णन महादेवाचे गण म्हणून केले आहे आणि नारद पुराणात कालभैरव आणि माँ दुर्गा या दोघांचीही पूजा या दिवशी केली जाते असे सांगितले आहे.
