बाजीप्रभू देशपांडे (1615-1660) एक प्रसिद्ध नायक होते. मराठ्यांच्या इतिहासामध्ये त्यांचे महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. त्यांचा जन्म चंद्रसेनिया कायस्थ प्रभू कुटुंबात झाला होता आणि ते एक मराठा योद्धा होते. त्यांच्या पराक्रमामुळे प्रभावित होऊन शिवाजी महाराजांनी त्यांना आपल्या सैन्यात एक महत्त्वाचे स्थान दिले. मोगल सैन्याशी लढा देताना त्यांनी आपले शौर्य दाखवत मोगल सैन्याच्या शंभराहून अधिक भयावह सैनिकांसह एकट्याने लढा दिला आणि सर्वांना ठार मारले आणि जिंकले. त्यांच्या शौर्य व कौशल्याचा अंदाज फक्त त्यावरूनच घेतला जाऊ शकतो की कोणत्याही सैनिकाने त्यांच्याशी युद्ध करण्याचे धाडस केले नाही.
ई.स. १६४८ पर्यंत शिवाजी महाराजांच्या सोबत राहून त्यांनी पुरंदर, कोंडाना आणि राजापूर किल्ले जिंकण्यास मदत केली. बाजी प्रभूंनी रोहिडा किल्ला मजबूत केला आणि आजूबाजूचे किल्ले मजबूत केले यामुळे वीर बाजी मावळ्यांचा एक जबरदस्त कामगार म्हणून गणला जाऊ लागला. या प्रांतात ते प्रबळ झाले आणि लोक त्यांचा आदर करू लागले.
ई. सन् १६५५ मध्ये बावलींनी जावळीच्या मोर्च्यामध्ये आणि त्यानंतरच्या अडीच वर्षात मावळ्याचा किल्ला जिंकून घेण्यासाठी आणि किल्ल्यांची दुरुस्ती करण्यासाठी कठोर परिश्रम केले. इ.स. 1659 मध्ये 10 नोव्हेंबर रोजी अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर बाजींनीही पार कुशल नावाच्या जंगलात आदिलशाही छावणी नष्ट केली आणि शिवाजी महाराजांना स्वराज्याचा विस्तार करण्यास मदत केली. ई. सन् १६६० मध्ये, मोगल, आदिलशहा आणि सिद्दीकी इत्यादींनी शिवाजी महाराजांना सर्व बाजूंनी घेरण्याचा प्रयत्न केला.
शिवाजी महाराजांना पन्हाळा किल्ल्यातून बाहेर पडून जाणे फार कठीण झाले. यावेळी बाजीप्रभूंनी त्यांची मदत केली. शिवाजी महाराजांना अर्धे सैन्य देऊन, बाजी स्वत: घोड्याच्या दरीच्या दाराजवळ अडकले. तीन ते चार तास जोरदार युद्ध सुरू झाले. बाजी प्रभूंनी मोठे पराक्रम दाखवले. त्याचा मोठा भाऊ फुलाजी या युद्धात मारला गेला. बरेच सैनिकही मारले गेले. जखमी होऊनही बाजींनी आपल्या सैन्याला प्रोत्साहन दिले. शिवाजी महाराज जेव्हा रोगणे येथे पोहोचले, तेव्हा त्याने तोफच्या आवाजाने बाजी प्रभूंना त्याच्या सुरक्षित प्रवेशद्वाराबद्दल कळविले. तोफांचा आवाज ऐकून, परमेश्वराची कर्तव्य पार पाडत, 14 जुलै 1660 रोजी या महान वीरांनी मृत्यूच्या मांडीवर कायमचा आश्रय घेतला.
