निवृत्तिनाथ हे संत ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू. नाथ संप्रदायातील गहिनीनाथांनी निवृत्तिनाथांना दीक्षा दिली. निवृत्तिनाथांचे जन्मवर्ष 1273 किंवा 1268 असे सांगितले जाते. ज्ञानेश्वर, सोपानदेव मुक्ताई, निवृत्तिनाथ ह्या चार भावंडांमधे निवृत्तिनाथ हे थोरले होते. निवृत्तिनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे गुरू होते. निवृत्तिनाथांनी ज्ञानेश्वरांना संस्कृतमध्ये असणारी गीता सामान्य लोकांना उमजेल अशा शब्दांत लिहिण्याचा आदेश दिला. त्याप्रमाणे ज्ञानेश्वरांनी भावार्थ दीपिका(ज्ञानेश्वरी) लिहून काढली. आज संत निवृत्तीनाथ महाराजांची मोठी यात्रा नाशिकच्या त्र्यंबकेश्र्वराला भरते. टाळ, चिपळी , मृदूंगाच्या गजरात या यात्रेच्या निमित्ताने हजारो वारकरी बंधू नाशिकात दाखल होतात. त्र्यंबकेश्वर वैष्णव संप्रदायाची भूमी असून निवृत्तीनाथ महाराजांच्या समाधीचे दर्शनासाठी वारकरी त्र्यंबकेश्वरात दाखल होतात. या दिवशी यात्रा असते. यात्रा उत्सवात पालखीची मिरवणूक काढली जाते. दिंड्याघेऊन आलेले वारकरी मंदिरात भजन , अभंग कीर्तन करतात. हजारोच्या संख्येत एकत्र झालेल्या वारकऱ्यांनी मंदिराचे प्रांगण गजबजून गेले. आज पासून सुरु होणाऱ्या संतश्रेष्ठ निवृत्ती नाथ महाराजांच्या यात्रेला सुरुवात झाली असून नाशिकच्या अंजनेरी ब्रह्मगिरीच्या कुशीत वसलेल्या त्र्यंबक नगरीत ज्योतिर्लिंगाच्या सान्निध्यात व गोदातिरी मोठ्या भक्तीभावात गळ्यात तुळशी माळा, डोक्यावर तुळशीवृंदावन, हाती टाळ, मृदुंग, भगव्या पताका घेतलेले वारकरी आल्यामुळे परिसर भरलेले आहे.निवृत्ती नाथ महाराजांच्या समाधीचे दर्शन घेण्यासाठी भाविकांची भलीमोठी रांग दिसत आहे.
