रुक्मिणी स्वयंवर प्रसंग चौथा
श्रीयशोदातनयाय नम: । ॐ नमो जी यदुवीरा । तूं निर्विकार नोवरा । मज न्यावे निजमंदिरा । क्रोधादिक असुरां दमूनी ॥ १ ॥
मज वडील माझा बंधू । जेणें तुजशीं विन्मुख बोधू । ज्याचेनि नीचांशीं संबंधूं । निवारूनि वधू त्या करावी ॥ २ ॥
ऎका भीमकीची वित्पत्ती । पत्रिका लिहिली चवथे भक्ती । वाचितांची भक्तपती । सहजस्थिती धांविन्नला ॥ ३ ॥
रुक्मिण्युवाच ॥ श्रुत्वा गुणान् भवनसुंदर शृण्वतां ते निर्विश्य कर्णविवरैर्हरतोऽङ्‌गतापम् ।
रूपे दृशां दृशिमतामखिलार्थलाभं त्वथ्यच्युतायिशति चितमपत्रपं मे ॥ १ ॥
ऎके त्रैलोक्यसुंदरा । सकळसौंदर्यवरागरा । तुझेनि सौंदर्ये सुरनरां । सुंदरत्व वर्णिजे ॥ ४ ॥
तुझी सुधाकर कीर्ती । श्रवणश्रवणा प्रकाशिती । त्रिविध ताप अस्त पावती । जेवीं गभस्ती खद्योत ॥ ५ ॥
ऎशियाची स्वरूपप्राप्ती । चारी मुक्ती दासी होती । सकळ स्वार्थ पायां लागती । ज्या देखती त्या निजलाभ ॥ ६ ॥
क्षय नाहीं गा निश्चित । यालागीं नामें तूं अच्युत । तुझिया ठायीं निर्लज्ज चित्त । अतिसुरत कृष्णसखा ॥ ७ ॥
का त्वा मुकुंद महती कुशलशील रूपविद्यावयोद्रविणधामभिरात्मतुल्यम् ।
धीरा पतिं कुलवती न वृणीत कन्या काले नृसिंह नरलोकमनोऽभिरामम् ॥ २ ॥
-विश्रांतीचा निजबोधू । म्हणवूनि नांवें तूं मुकुंदू । सकळ सुखाचा आनंदकंदू । तुज कोण वधू वरीना ॥ ८ ॥
कुळ शीळ धन रूप । विद्या वयसा अतिस्वरूप । शांति कांति तेज अमूप । करिती तप तुजलागीं ॥ ९ ॥
ऎशी लावण्यगुणसंपत्ती । धीरवती आणि सती । त्याही तुजसमान वर न पावती । तेथें मी किती वराक ॥ १० ॥
ऎकें नरवीरपंचानना । प्राप्तकाळीं पाणिग्रहणा । तुज कोण वरीना अंगना । मनमोहन श्रीकृष्णा ॥ ११ ॥
म्हणसी मी सोयरा अति काळा । बोलावितेसी विवाह – मेळा । तरी पाणीग्रहण जी शिशुपाळा । तो काळांतकाळ मजलागी ॥ १२ ॥
ते काळीं त्वां नुपेक्षावें । हेंचि मागें जिवेंभावें । मज दीनातें उद्धरावें । धांवें पावें लग्नासी ॥ १३ ॥
तन्मे भवान् खलु वृत: परिरंग जायामात्मर्पितश्च भवतोऽत्र विभो विधेहि !
मा वीरभागमभिमर्शतु चैद्य आराद्वोमायुवन्मृगपतेर्बलिमंबुजाक्ष ॥ ३ ॥
माने वाचा आणि काया । निर्धारेंशीं तुझी जाया । मी झाल्यें असें यदुराया । विवाह त्वां कीजे ॥ १४ ॥
तूं तंव पर गा प्रकृती । तुज नावडे स्त्रियांची संगती । उपेक्षिसी माझी विनंती । थोर अपकीर्ती तुज तेव्हां ॥ १५ ॥
मी तव तुझेंचि अर्धांग । केवीं शिशुपाळ शिवे माझें आंग । तूं शिरावरी असतां श्रीरंग । मी वीरविभाग यदुवीर ॥ १६ ॥
कृष्णकेसरीची संपत्ती । चैद्यजंबुक जैं गा नेती । कमळनयना कमळापती । थोर अपकीर्ती होईल ॥ १७ ॥
पूर्तेष्टदत्तनियमव्रतदेवविप्रगुर्वर्चनादिभिरलं भगवान् परेश: ॥
आराधितो यदि गदाग्रज एत्य पाणिं गृह्यतु मे न दमघोषसुतादयोऽन्ये ॥ ४ ॥
तरीच साधेल हें लग्न । जरी म्यां केले असेल भगवद्भजन । ब्रह्मभावें ब्राह्मणपूजन । देवतार्चन हरीचें ॥ १८ ॥
इष्ट जे कां यागादिक । वापी कूप आराम देख । गोभूरत्‍नदानादिक । त्याहून अधिक अन्नदान ॥ १९ ॥
व्रत जें कां एकादशी । पूजाविधि जागरणेंशीं । ब्राह्मणभोजन द्वादशीसी । भगवंताशीं वल्लभ ॥ २० ॥
सकळ धर्माचा पैं धर्म । गुरु तोचि परब्रह्म । ऎसा केला असेल नेम । तरी पुरुषोत्तम मज पावे ॥ २१ ॥
व्रत तप यज्ञ दान । त्याहून अधिक हरींचे ध्यान । निमिषामाजी समाधान । अमन मन होऊनि ठोक ॥ २२ ॥
ऎसोनि साधनें साधिला बोधू । तरी गदू याचा धाकुटा बंधु । वेगीं येऊनि गोविंदू । पाणिग्रहण मज करावें ॥ २३ ॥
परादि वाचा नाहीं सौरस । यालागीं नांवें तूं परेश । भीमकीलिखितें ह्रषीकेश । तटस्थ होऊनि पैं ठेला ॥ २४ ॥
मज कृष्णें नेलियापाठीं । मागें शिशुपाळाचिया पाठीं । बैसेल अवकळा गोमटी । दोघां गांठीं एकचि ॥ २५ ॥
श्र्वोभाविनी त्वमजितोद्वहने विदर्भान् गुप्त: समेत्य पृतनापतिभी: परीत: ।
निर्मथ्य चैद्यमगधेंद्रबलं प्रसह्य मं राक्षसेन विधिनोद्वह वीर्यशुल्काम्॥ ५ ॥
पत्रिका पहावी सावधान । विलंब न करावा व्यवधान । प्रात:काळीं आहे लग्न । ऎसिया समयीं पावावें ॥ २६ ॥
देखोनि लिखिताची तातडी । एकला येऊनि घालिशी उडी । तेव्हां मज म्हणशील कुडी । बुद्धि धडफुडी ऎकावी ॥ २७ ॥
तुझिया निजबोधाची सेना । प्रत्यावृत्ति पाहोनि नयना । स्वानुभवाचेनि भारें जाणा । सावध होऊनि त्वां यावें ॥ २८ ॥
स्वरूप तेचिया मदगजा । गुढार घालावें जी वोजा । प्राणपान जिणती पैजा । तैसे वारू पालाणीं ॥ २९ ॥
जिणोनि जाती मनोरथ । तैसे संजोगावे रथ । चक्रवाटातळीं पर्वत । पीठ होते कर्माचे ॥ ३० ॥
तुझिया निजबोधाचे गाढे । द्वैतदलनीं जे निजगाढे । तेचि यादव करूनि पुढें । सबळबळेंशीं त्वां यावें ॥ ३१ ॥
बाह्य सृष्टी जरी तूं येशीं । तरी तर्क पडेल लोकांसी । कळों नेदितां दुजियासी । गुप्तरूपेंसीं प्रगटावें ॥ ३२ ॥
कृष्णासी शिकविते बुद्धी । म्हणाल चतुर तुम्ही अनादी । ह्रदयशून्य कृष्ण त्रिशुद्धी । वर्तणें बुद्धी माझेनि ॥ ३३ ॥
प्रबळ बळेंशीं सबळ । म्हणाल कां बोलाविते बरळ । तरी माया माहेरी प्रबळ । स्थूळास्थूळ अरिवर्ग ॥ ३४ ॥
सखा जिवलग बंधु सबळ । मागध अष्टधा प्रबळ । मंथोनि चैद्यादि खळ । गज केवळ पर्णावें ॥ ३५ ॥
म्हणशी ढालाची तूं मोठी । गोड बोलाची प्रकृती खोटी । येवढी कां सोसूं आटाटी । म्हणोनि गोष्टी नुपेक्षावी ॥ ३६ ॥
तूं तंव अजिंक्य गा धडफुडा । तुझेनि नावें वाटीव भेडा । मज पर्णावया आळस दवडा । होई गाढा वीरवृत्ती ॥ ३७ ॥
म्हणशी युद्ध मांडेल कडाडी । मी उठेन काढाकाढी । नाहीं लौकिक परवडी । कैची घडी घडवटॆ ॥ ३८ ॥
कैचा अंत्रपाट जाण । कवण म्हणेल सावधान । मीतूंपणा नाहीं व्यवधान । म्हणशी लग्न कैसेनी ॥ ३९ ॥
ऎसेनि लग्न लागलियां पुढां । रणी नाचेल रणधेंडा । वोवाळणी बाण प्रचंडा । परस्परें पडतील ॥ ४० ॥
म्हणशी निधीनें नव्हेल लग्न । अविधीनें करी पाणिग्रहण । येविषयींचे विधान । सावधान परिसावें ॥ ४१ ॥
विवाह तरी बहुतांपरी । पिशाच गांधर्व आसुरी । राजे वरिताती स्वयंवरी । पण महाशूरीं भेदूनि ॥ ४२ ॥
पाणीग्रहण ब्राह्मणांसी । खड्‌गलग्न क्षत्रियांसी । रणीं जिंकोनि महाशूरांशी । राक्षसविधी मज पर्णी ॥ ४३ ॥
जागृती स्वप्नीं सुषप्तिकाळा । तुजवांचोनि न देखें डोळा । ग्लानि लिहिता वेळावेळां । उबग गोपाळा न मानावा ॥ ४४ ॥
आतां ऎकें एक बोल । तुझें वीर्य माझें मोल । अल्प वेंचोनि एक वेळ । दासी केवळ मज करीं ॥ ४५ ॥
अंतपुरांतरचरीमनिहत्य बंधूंस्त्वामुद्वहे कथमिति प्रवदाम्युपायम् ।
पूर्वेद्युरस्ति महती कुलदेवियात्रा यस्यां बहिर्नववधूर्गिरिजामुपेयात् ॥ ६ ॥
म्हणती अंत:पुरामाजील तूं वधू । काढितां आडवे येतील तुझे बंधू । त्यांचा मजकरितां वधू । दू:खसंबंधू होईल ॥ ४६ ॥
येचिविषयीं जी उपाया । सांगेन ऎकें यादवराया । वेगी यावें अंबालया । यात्रासमया ठाकूनी ॥ ४७॥
कुळींचा कुलधर्म भीमकराया । नगराबाहेर अंबालया । नववधू न्यावी पूजावया । जगदंबेसी कुळधर्म ॥ ४८ ॥
तेचि संधी जी कारण । परस्परें हेचि खूण । तेथें रहूनि सावधान । ओंपुण्या करावें ॥ ४९ ॥
यस्यांघ्रिपंकजरज:स्नपनं महांतोवांछत्युमापतिरिवात्मतमोपहत्यै ।
यर्ह्यंबुजाक्ष न लभेय भवत्प्रसादं जह्यामसृन्व्रतकृशान् शतजन्मभि: स्यात्॥ ७ ॥
म्हणसी ऎश्वर्यें थोर इंद्र । रूपें मदन कां चंद्र । हे सांडूनि आग्रह थोर । माझाचि कां करितेसी ॥ ५० ॥
ऎसें न म्हणावें सर्वेश्वरा । कवण जाणे या विचारा । केवळ नव्हेसी तूं नोवरा । जन्मोद्धारा मजलागीं ॥ ५१ ॥
तुझिया चरणींची माती । ब्रह्मादिदेवां नव्हे प्राप्ती । आंगें येऊनि उपापती । स्नान वांछिती पदरजीं ॥ ५२ ॥
महादेवा तमोगुण । त्या तमासी उपशमन । तुझिये चरणींचे रज जाण । लागलें ध्यान शिवासी ॥ ५३ ॥
चरणरजालागीं केवळ । ब्रह्मा जाहला पोटींचे बाळ । तोही न पावे चरणकमळ । नाभिकमळीं स्थापिला ॥ ५४ ॥
त्याचि लाजा जी गोपाळा । चरणजा आला गोकुळा । तुवा ठकविला त्याही वेळा । वत्सें गोवळा जाहलासी ॥ ५५ ॥
हें जाणोनि सदाशिवें । ध्यान मांडिलें जीवेंभावें । ऎशियाची प्राप्ती मी पावें । तै थोर दैवे दैवाचा ॥ ५६ ॥
योग याग तपें तपती । तरी नव्हे तुझी प्राप्ती । मी तंव धीट मोठी चित्तीं । आहें वांछिती अर्धांग ॥ ५७ ॥
पत्रिका वाचितांचि देख । तुवां यावें आवश्यक । मज पर्णून नेदिशी सुख । तरी परमदु:ख होईल ॥ ५८ ॥
तुझी कृपा नव्हतां फूडी । कवण जिणियाची आवडी । देहदंडाची हे बेडी । कोण कोरडी वोढील ॥ ५९ ॥
कृपा न करवेल येथें । तरी मारूनि जा आपुले हातें । मग परलोकीं तरी तूतें । सावकाश भोगीन ॥ ६० ॥
ऎसें घडवितां जरी न घडे । तरी देह करीन मी कोरडें । व्रतें तपें अवघडें । तुज उद्देशें करीन ॥ ६१ ॥
प्राण सांडीन सर्वथा । म्हणसी काय येईल हाता । तरी एका दों पांचां सातां । जन्मशतां वरीन ॥ ६२ ॥
पत्रिका वाचितांचि जाण । जाणवेल शहाणपण । म्या तंव वाहिलीसे आण । तुजवीण अन्य वरीं ना ॥ ६३ ॥
ब्राह्मण उवाच ॥ इत्येते गुह्यसंदेश यदुदेव मयऽऽह्रता: । विमृश्य कर्तुं यच्चात्र क्रियतं तदनंतरम् ॥ ८ ॥
द्विज म्हणे यदुनायका । सेवेशी निवेदिली पत्रिका । ते वाचूनि सविवेका । कार्यसिद्धि करावी ॥ ६४ ॥
पत्रिका वाचितांचि गोपाळा । पुढें भीमकी देखे डोळां । बाहू पसरूनि उतावेळा । उठे वहिला आलिंगना ॥ ६५ ॥
भीमकी भावार्थाची कैसी । चटपट लागली देवासी । निद्रा न लगेचि सेजेसी । उठीबैसी करीतसे ॥ ६६ ॥
नवल वैदर्भीचा भावो । रात्रीं वोसणावे देवो । भीमकी सांडूं नको देहो । आलों पाहा वे पर्णावया ॥ ६७ ॥
जया ह्रदयीं जैसा भावो । तयासी तैसा भेटे देवो । भीमकी कृष्णमय पाहाहो । कृष्णदेवो तन्मय ॥ ६८ ॥
ह्रदयीं नाहीं सत्य भावो । तंव कैसिनी पावे देवो । भीमकी भाग्याची पहा हो । उठिला देवों सत्वर ॥ ६९ ॥
कृष्ण सांगे द्विजाजवळी । रात्रीची अवस्था सकळी । मग हांसोनियां वनमाळी । टाळिया टाळी पिटिली ॥ ७० ॥
एका विनवी जनार्दना । कृष्ण चालिला पाणिग्रहणा । भक्तवचनासी अवगणना । देव सर्वथा न करीचि ॥ ७१ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे दशमस्कंधे हरिवंशसहितासंमते रुक्मिणीस्वयंवरे चतुर्थ: प्रसंग: ४ ॥
