गुरू हा कुंभारासारखा असतो, जो कच्च्या मातीचा योग्य वापर करून आकर्षक भांडे बनवतो. एक चांगला शिक्षक आपल्या शिष्याचे जीवन घडवू शकतो,
कोणत्याही व्यक्तीच्या यशासाठी आणि जीवनात यशस्वी होण्यासाठी गुरु असणे आवश्यक आहे, कोणीतरी अगदी बरोबरच म्हटले आहे, गुरु बिन घोर अंधेरा म्हणजे आपल्या शिष्याला अज्ञानाच्या अंधारातून बाहेर काढून ज्ञानाच्या प्रकाशात जगाला ओळख करून देणारा तो एकमेव व्यक्ती म्हणजे गुरु.
आपली गुरुशिष्याची परंपरा पूर्वीपासून चालत आलेली आहे, भारतीय संस्कृतीत गुरूंना ब्रह्मा, विष्णू, महेश ही पदवी देऊन सर्वोच्च स्थान दिले आहे. प्रत्येक मुलांचा शिक्षक हा त्याचा चांगला मार्गदर्शक असतो.
गुरू म्हणजे शाळा, कॉलेज, शिकवणी शिक्षक असा नाही तर गुरू म्हणजे तुमचं भलं व्हायला हवं आणि तुम्हाला योग्य मार्ग दाखवणारी व्यक्ती. मुलांची पहिली शिक्षिका ही त्यांची आई असते, जिने जन्मापासून मुलांच्या आचरण, खाण्याच्या सवयी आणि इतर गोष्टींकडे लक्ष दिले असतात किंवा शिकवल्या असतात. लहान वयापासूनच मुलाला आपल्या कुटुंबात आणि समाजात काय चालले आहे ते समजते आणि शिकते.
नंतर गुरू शिष्याला ज्ञानी करून, त्यांना सुसंस्कृत बनवतात ज्याने त्यांच्यात लपलेले व्यक्तिमत्व उलगडते. गुरू आपल्या शिष्याला जीवनात पुढे जाण्यासाठी, अडचणींना तोंड देण्यासाठी आणि निर्धारित ध्येय साध्य करण्यासाठी मदत करतात.
माणसाने आयुष्यभर नवीन गोष्टी शिकत राहिल्या पाहिजेत. तुमच्या प्राथमिक शाळेतील शिक्षकच तुमचे शिक्षक असावेत असे नाही, जीवनाच्या कोणत्याही टप्प्यावर शिक्षक मिळू शकतो. कधीही भेटू शकते. गुरु म्हणजे ज्याच्याकडून काहीतरी चांगलं करायला शिकायला मिळतं.
प्राचीन काळी गुरूला खूप महत्त्व होते, आजही तेच आहे, परंतु त्यावेळच्या परिस्थितीनुसार गुरु शिष्य परंपरेची व्याख्या करताना काही बदल झाले आहेत. पूर्वी गुरुकुलात गुरू केवळ शिक्षणच देत नसत तर शिष्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी प्रयत्न करत असत.
मध्ययुगीन काळातील शिक्षण व्यवस्थेतील विकृती आणि शिक्षणाचा स्तर यामुळे गुरू आणि शिष्य यांच्या नातेसंबंधावरही परिणाम झाला आहे. गुरुचे काम ज्ञान देणे आहे तर शिष्याचे काम भक्ती आणि श्रद्धेने ते ज्ञान समावून घेणे आहे.
गुरु आणि शिष्य या दोघांमध्ये समर्पण आणि तळमळीची भावना असणे आवश्यक आहे. त्याशिवाय इच्छित उद्दिष्टे साध्य करता येणार नाहीत. गुरुशिष्याचे नाते आयुष्यभर टिकते. प्रत्येक शिष्याने गुरूंना आयुष्यात कधीही विसरू नये. जर तुम्ही तुमच्या गुरूच्या कार्यासाठी गुरु दक्षिणा देऊ इच्छित असाल तर तर भगवंत सारख्या परम गुरूंचा कधीच अनादर करणार नाही असे ठरवावे.
आपल्या शिष्याला सांसारिक आणि आध्यात्मिक ज्ञान देण्याबरोबरच, गुरु त्याला नेहमी सुरक्षित ठेवण्याचा आणि वाईट कर्मांपासून दूर ठेवण्याचा प्रयत्न करतात. शिष्य गुरूला आदर देत असो वा नाही गुरू कधीही आपल्या शिष्याच्या हानीचा किंवा वाईटाचा विचार करत नाहीत. गुरू-शिष्य परंपरेची सुरुवात ऐहिक ज्ञानापासून झाली आणि मोक्षप्राप्तीपर्यंत चालू राहिली.
पारंपारिक गुरू शिष्य संबंध - भारतीय संस्कृतीत आणि सामाजिक व्यवहारात गुरूंना अत्यंत आदरणीय स्थान दिले गेले आहे. गुरू म्हणजे ब्रह्मा, विष्णू, शिवच नाह तर परब्रह्मासमान मानले जाते.
हा सन्मान गुरूंना त्यांच्या चारित्र्याचा मोठेपणा आणि जीवनात शिक्षणाला दिलेल्या अत्यंत महत्त्वामुळे मिळाला. गुरुवर श्रद्धा ठेवण्याचे संस्कार शिष्याला कुटुंबापासून मिळत असे.
सद्यपरिस्थिती- आज गुरु शिक्षक झाला आहे आणि शिष्य विद्यार्थी. काही अपवाद वगळता गुरू आणि शिष्य यांच्यात आता केवळ औपचारिक किंवा व्यावसायिक संबंध राहिले आहेत. वैद्यक, वकिली, व्यवसाय इत्यादींप्रमाणेच अध्यापन हाही केवळ व्यवसाय राहिला आहे.
विद्यार्थी फी भरतात आणि त्या बदल्यात त्याला शिक्षकांची सेवा मिळते. श्रद्धा, आदर, जबाबदारी या भावनिक नात्यांचा उपयोग राहिलेला नाही.
आज शाळांमधील शैक्षणिक वातावरण दुर्मिळ झाले आहे. शाळांमध्ये संप, निदर्शने, गटबाजी, मारामारी हे नेहमीचेच झाले आहेत. विद्यार्थ्‍यांनाही शिक्षकांबद्दल आदर नाह तसेच शिक्षकांना विद्यार्थ्यांप्रती जबाबदारीची जाणीवही नाही.
बदलाची कारणे - विद्या मंदिरे किंवा त्याऐवजी शाळा आणि गुरू-शिष्य नातेसंबंधाच्या पर्यावरणाच्या विघटनाची अनेक कारणे आहेत. प्रथम कौटुंबिक संस्करांचे क्षय. आज कुटुंबात गुरूंबद्दल आदराचे शिक्षण नाही. याशिवाय शिक्षकांना त्यांच्या आचरणातील श्रेष्ठत्वाचाही विसर पडला आहे.
विद्यार्थ्याचे जीवन घडवण्यात त्यांची फार मर्यादित भूमिका असते. शिक्षकांपेक्षा विद्यार्थ्यांचा कोचिंग आणि शिकवणीवर जास्त विश्वास असतो. शिक्षण माफियांचा उदय झाल्याने शिक्षक व शाळांची उपयुक्तता एक चेष्टा बनली आहे. स्टिंगच्या दुखापतीवर शाळा मंडळ आणि प्रशासन फसवणूक थांबवू शकत नाही.
विद्यार्थ्याने शाळेत जाण्याची, शिक्षकांपुढे नतमस्तक होण्याची किंवा पासिंगसाठी ठराविक रक्कम कंत्राटदारांच्या हाती दिल्यानंतर पुस्तकांमध्ये डोके दफन करण्याची काय गरज आहे.
परिणाम- गुरु-शिष्य यांच्यातील भावनिक संबंध तुटल्यामुळे संपूर्ण शिक्षण पद्धतीवर परिणाम झाला आहे. एक प्रकारे पैशाच्या बळामुळे शिक्षण व्यवस्थेतील शिक्षकाची भूमिका बदलली आहे.
आज शाळा हे विद्यार्थ्यांसाठी मौजमजा करण्यासाठी, प्रेम संबंध ठेवण्यासाठी, भांडण- वाद कटकटी आणि कट रचण्यासाठी जागा बनत आहेत. या प्रदूषित वातावरणाने कष्टाळू, उन्नतीसाठी इच्छुक आणि हुशार विद्यार्थ्यांचे जीवन अंधारात आहे.
समाधान- गुरु-शिष्य यांच्यातील संतुलित आणि आदरयुक्त नातेसंबंधाद्वारे अराजकाच्या वाढत्या वादळावर नियंत्रण मिळवता येईल. भौतिक आणि आध्यात्मिक विकासासाठी आपल्याला प्रयत्न करावे लागतील. गुरु-शिष्य नात्याचे आदर्श रूप मांडून पुढच्या पीढिला तयार करावे लागेल. यातच सर्वांचे कल्याण आहे.
