उत्तराखंडमधील जोशीमठात सध्या कडाक्याची थंडी पडते आहे. या थंडीत इथली लोक त्यांचं पाच, सहा, सात खोल्यांचं घर सोडून कोणत्यातरी हॉटेल किंवा स्टे-होमच्या एका खोलीत राहत आहेत. कधी रिमझिम पडणाऱ्या पावसामुळे थंडी आणखीच वाढते. तसंच इथली जमीन आणखी खचण्याची भीती आहेच.
एका बाजूला जोशीमठ खचल्यास भविष्यात त्याचा काय परिणाम होईल, याची चर्चा सुरू आहे. तर दुसऱ्या बाजूला लोकांना त्यांच्या मुलांच्या भविष्याची चिंता आहे.
गेल्या काही आठवड्यांपासून उत्तरखंडातले लोक तक्रार करत आहेत की त्यांच्या घरातली जमीन खचते आहे, त्यांच्यात भेगा पडत आहेत.
जोशीमठ भारतातील सर्वांत जास्त भूकंपप्रवण क्षेत्रात म्हणजे झोन-5 मध्ये येतो.
2011 च्या जनगणनेनुसार, येथे 4,000 घरात 17,000 लोक राहतात. मात्र, इथली लोकसंख्या दिवसेंदिवस वाढतेच आहे.
ऑक्टोबरमध्ये जेव्हा बीबीसीची टीम तिथे गेली, तेव्हा रस्त्यावर, घरात भेगा पडल्याच्या बातम्या आम्ही केल्या होत्या. मात्र, दोन महिन्यानंतर या भेगा आता आणखी मोठ्या झाल्या आहेत. तिथे राहणं अतिशय धोक्याचं झालं आहे.
या भेगा वाढण्याचं कारण अद्याप स्पष्ट झालेलं नाही. भूवैज्ञानिक याचं कारण शोधत आहेत.
चमोलीचे जिल्हाधिकारी हिमांशू खुराणा यांनी सांगितलं की 169 कुटुंबांना विविध ठिकाणी हलवण्यात आलं आहे. स्थलांतरित केल्यावर सुद्धा अनेक लोक सुटलेलं सामान, इतर वस्तूंची त्यांना इतकी काळजी आहे की, ते दोन दिवसांनी घरी जातात. संध्याकाळी किंवा रात्री ते हॉटेलमध्ये किंवा स्टेहोममध्ये परत येतात.
यामुळे मुलांच्या अभ्यासावर परिणाम होतोय. त्यांच्या आयुष्यात झालेल्या या उलथापालथीचं कारण त्यांना अद्याप समजलेलं नाही.
लोक कुठे थांबले आहेत?
शहराच्या मध्यभागी असलेल्या नगरपालिकेत अशा काही जागा आहेत जिथे या कुटुंबात ठेवलं आहे.
इथे थांबलेल्या लोकांच्या सोयी सुविधांकडे लक्ष ठेवण्यासाठी असलेल्या रघुवीर सिंह यांच्या मते नगरपालिकेच्या खोल्यांमध्ये 58 लोक थांबले आहेत.
अशाच एका खोलीच्या बाहेरच्या खुर्चीत 27 वर्षीय अंशू रावत त्यांच्या सहा महिन्यांच्या मुलीशी खेळत होत्या.
काही दिवसांपर्यंत त्या दोन मजले असलेल्या नऊ खोल्या आणि तीन किचन असलेल्या घरात राहत होत्या. त्या घरात अंशू आठ वर्षांपूर्वी लग्न करून आल्या होत्या. तिथूनच त्यांनी बीए, एमएचं शिक्षण घेतलं. तिथे त्यांना मुलगीही झाली.
आता त्या नगरपालिकेच्या एका खोलीच्या घरात राहतात. खोलीच्या एका कोपऱ्यात गॅस, भांडं, आणि खाण्याचं सामान ठेवलं होतं. त्याच्या समोर असलेल्या भिंतीवर बरेच कपडे लटकवले होते. मध्ये दोन पलंग होते. तिथे त्यांची मुलगी, सासू सासरे होते.नवरा आणि दिराला फरशीवर झोपावं लागतं.
त्या सांगतात, “इथे राहणं अतिशय कठीण आहे. आपल्या घरात एक खोली असली तरी आपण जुळवून घेतो. इथे लहान मुलगी सारखी बाहेर जायचा प्रयत्न करते. तिला उलट्या होत आहेत. सर्दी खोकला पण झाला होता.”
आपलं घर सोडण्याचं दु:ख शब्दात सांगणं कठीण आहे. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीच्या डोक्यावरून छप्पर जातं, त्याचं दु:ख खूप मोठं असतं.
त्या रात्री काय झालं?
2 जानेवारीच्या रात्री 12.30 ते 1.00 च्या सुमारास त्यांना घर पडल्याचा आवाज आला. त्या रात्री नेमकं काय झालं हे स्पष्ट झालेलं नाही.
त्या सांगतात, "घर खचल्यावर होतं तसा मोठा आवाज झाला. शेजारचे सगळे बाहेर आले. लोक त्यांच्या लहान मुलांसह पळत होते."
अंशू यांच्या म्हणण्यानुसार, लोक म्हणत होते की, जवळच्या हॉटेलचं नुकसान झालं आहे, पण नंतर लक्षात आलं की हॉटेलचं नुकसान झालं नाही, तर त्यांच्याच घराचं मोठं नुकसान झालं आहे.
घराला भेगा पडल्या होत्या, व्हरांडा पूर्णपणे तुटला होता.
भीतीपोटी त्या, त्यांची मुलगी खुशी, सासू, सासरे, जाऊ आणि नवऱ्यासह घराच्या गच्चीवर पोहोचल्या.
हिवाळ्यातील ती रात्र त्यांनी गच्चीवर घालवली आणि दिवस उजाडण्याची वाट पाहिली. त्यांचं बाळ रात्रभर रडत राहिलं.
त्या पुढे सांगतात,"आम्ही आत गेलो तेव्हा घर पडेल अशी भीती वाटत होती. रात्रभर आम्ही गच्चीवर राहिलो. मुलाने जॅकेट घातले होते. मी तिला रात्रभर त्याच जॅकेटमध्ये ठेवले. आम्ही चप्पल घातली. टोपी. डोक्यावरही नव्हते."
पण त्या रस्त्यावर का आल्या नाही आणि तुटलेल्या घराच्या गच्चीवर राहण्याचा विचार का केला? यावर त्या म्हणतात, "आम्ही रस्त्याने गेलो तेव्हा तिथे थोडी भीती वाटत होती. त्यामुळे मला वाटलं की मुलगी. त्यामुळेच आम्ही छतावर उभे राहिलो."
दुसऱ्या दिवशी सकाळी सामान गाडीत टाकून त्या पालिकेच्या या खोलीत पोहोचल्या.
अंशू रावत यांची इच्छा आहे की जर त्यांना घराची किंमत मिळाली, जी त्यांच्या मते 70-80 लाख असेल, तर त्यांना जिथे जावे लागेल तिथे त्या जातील.
चमोलीचे जिल्हाधिकारी हिमांशू खुराणा यांच्या मते, प्रशासन पुनर्वसन आणि मदत पॅकेजवर काम करत आहे आणि स्थापन केलेल्या समितीशी चर्चा सुरू आहे.
ते म्हणतात, “आम्ही लवकरच यावर तोडगा काढू. कारण लोकांना वेगवेगळ्या गोष्टींची गरज आहे. काहींना नुकसानभरपाई हवी आहे, काहींना पुनर्वसन हवं आहे, त्यामुळे आम्हाला लोकांशी चर्चा करावी लागेल, पण आम्ही काम करत आहोत. वेग वाढवत आहोत. आणि ते लवकरात लवकर पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करू."
मात्र, पुनर्वसन पॅकेजबाबत स्थानिक लोकांमध्ये अस्वस्थता दिवसेंदिवस वाढत आहे. परिस्थिती बिकट झाली आहे. त्यामुळे प्रशासनाने तातडीने नुकसान भरपाई द्यावी, असं त्यांचं म्हणणं आहे.
'घरी परत जाणार नाही'
अंशू यांच्या शेजारच्या खोलीत हेमलता रावत त्यांच्या मुलाबरोबर राहतात. त्यांची सून त्यांच्या दोन मुलांसह देहराडूनला गेली आहे.
पण जेव्हा तुम्ही 10 खोल्यांच्या घरात 18 वर्षांपासून राहत आहात आणि अचानक तुम्हाला जड सामानासह एकाच खोलीत हलवलं जातं तेव्हा आयुष्य सोपं नसतं.
त्या म्हणतात, "घराबाहेर गेलात तर त्रास होणारच. दहा खोल्यांतून एका खोलीत आलात तर काय करायचं? मुलांना वेड लागायची वेळ झाली आहे. त्यांना कळत नाही की काय होतंय ते."
त्यांनी बरोबर दोन बेड, दोन कपाटं, टेबल, सोफा, खाण्याची भांडी इत्यादी आणले.
कुटुंबाने मोठ्या मेहनतीने दुमजली घर बांधलं होतं. घर बांधताना त्यांनी जोशीमठमधील घरांना पडलेल्या भेगांचा विचार केला नाही.
त्या म्हणताच, "जोशीमठला पूर्ण तडा गेला आहे. जोशीमठ आहेच तसं."
इथेच जोशीमठातच त्यांचं आयुष्य गेलं, इथेच त्यांची मुलं शिकली आणि इथेच त्यांच्या नवऱ्याने आयुष्यभराची कमाई हे घर बांधण्यासाठी खर्ची घातली.
त्यांना आठवतं की 2 जानेवारीच्या रात्री त्या झोपल्या असताना त्यांना बोलण्याचा आवाज आला, पण उठावंसं वाटत नव्हतं. मुलाने बाहेर जात असलेल्या एका व्यक्तीला फोन केला असता त्याला सांगण्यात आलं की, आवाज येत असून त्यानंही बाहेर यावं आणि अधिक सतर्क राहावे.
दुसऱ्या दिवशी त्याही पालिकेच्या या दालनात आल्या. त्यांची इच्छा आहे की सरकारने त्यांच्या घराची किंमत द्यावी जेणेकरून ती दुसरीकडे कुठेतरी जाऊन स्वतःचे घर बांधू शकेल.
त्या म्हणतात, आम्ही कोणत्याही गावात किंवा कुठेही घर बांधू. आपण विचार करून बनवू. आम्हाला चांगलं जगायचं आहे."
हेमलता सांगतात की, त्यांच्या घराचे इतकं नुकसान झाले आहे की ती त्या घरात परत जाऊ शकत नाही.
त्या म्हणतात, " अनेक वर्षांपूर्वी आम्ही कसंतरी घर बांधलं, आता आम्ही तिकडे जाणार नाही. घराची परिस्थिती वाईट आहे."
'थंडीत जगणं सोपं नाही'
येथे आश्रय घेतलेल्या मंदोदरी देवी त्यांची सून, मुलगा आणि दोन मुलांसह येथे एका खोलीत राहत आहेत.
खोलीतील सोयी सुविधांबाबत तो खूश नाही. हिवाळ्यात त्यांना लाकडाची गरज नसून हिटरची गरज असून येथे पाण्याची समस्या आहे, अशी त्यांची तक्रार आहे.
त्यांचे 10 खोल्यांचं घर होतं, त्यापैकी सात खोल्या भाड्याने असताना ते तीन खोल्यांमध्ये राहत होते.
त्या सांगतात, "आम्ही नुकतेच घर दुरुस्त करून घेतलं होतं. त्यात दीड लाख किमतीच्या काचा आणि फरशा बसवण्यात आल्या होत्या."
सुविधांची उणीव असल्याच्या तक्रारींवर चमोलीचे जिल्हाधिकारी हिमांशू खुराणा यांनी दिलासा दिला की त्यांच्या या घरात राहणाऱ्या लोकांशी संपर्कात आहेत. माहिती मिळताच ते तातडीने कार्यवाही करत आहेत.
