इंदिरा गांधी आणि आणीबाणी

इंदिरा गांधी

इंदिरा गांधी त्यांच्या प्रतिभा आणि राजकीय दृढनिश्चय म्हणून 'जागतिक राजकारण'च्या इतिहासात भारतातील पहिल्या महिला पंतप्रधान म्हणून ओळखल्या जातात. जून 15,1975 रोजी जे.पी. आणि विरोधी पक्षाने आंदोलनाला एक उग्र रूप दिले. नागरी अवज्ञा आंदोलन संपूर्ण देशात चालवायला हवे आणि असे देखील ठरविण्यात आले की पंतप्रधानांच्या घराचा घेराव करावा. घरात उपस्थित असलेल्या लोकांना अटक करून कोणालाही आत येण्याची परवानगी देण्यात येणार नाही. या परिस्थितीमुळे 25 जून 1975 रोजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी तत्कालीन राष्ट्रपती फखरुद्दीन अली अहमद यांच्याशी आणीबाणीची स्वाक्षरी स्वीकारली करून घेतली. या प्रकारे, 26 जून 1975 रोजी सकाळी देशात आणीबाणीची घोषणा केली गेली. आणीबाणी लागू झाल्यानंतर जयप्रकाश नारायण, मोरारजी देसाई आणि शेकडो इतर नेत्यांना अटक करून तुरुंगात टाकण्यात आले. असे मानले जाते की आणीबाणीच्या काळात, एक लाख लोक देशाच्या विविध तुरुंगात बंद होते. यात केवळ राजकीय व्यक्तीच नाही तर आपराधिक प्रवृत्तीचे लोक देखील होते. त्याच बरोबर काळा बाजार करणारे आणि गुन्हेगारांना देखील बंद केले होते.

इंदिरा गांधींंचा उद्देश

इंदिरा गांधीचा उद्देश हा होता की आणीबाणीतून खुर्ची वाचविण्याबरोबरच लूस प्रशासनाला हळूहळू अपंग करायचे. अशात अनेक सरकारी कर्मचारी देखील निलंबित केले गेले. आणीबाणीच्या काळात सरकारी यंत्रणा सुधारली. कर्मचारी वेळेवर पोहोचू लागले आणि लाच घेण्याच्या घटना खूप कमी झाल्या. रेल्वेनेही वेळोवेळी चालणे सुरू केले. पण आणीबाणीमुळे देशात भिती निर्माण झाली. आणीबाणीच्या काळात, इंदिरा गांधी यांच्या

धाकट्या मुलगा संजय गांधी यांचे वर्तन देखील अमर्याद राहिले. राष्ट्रीय हितासाठी देशाची लोकसंख्या नियंत्रित करण्याच्या उद्देशाने स्टेरिलायझेशन करायची योजना देखील होती पण त्याचा खूप गैरवापर झाला. ज्या युवकांचे विवाह झाले नव्हते त्यांची देखील नसबंदी करण्यात आली.  त्याचप्रमाणे, राज्य पातळीवर, राजकारणी आणीबाणीच्या नावावर वैयक्तिक द्वेष वाढविले. मोठ्या अधिकाऱ्यांनी सार्वजनिक रूपाने लोकांना त्रास दिला.

आणीबाणीच्या काळात, सर्वात लाजिरवाणी गोष्ट म्हणजे - सेंसरशिप लावून लोकशाहीच्या चौथ्या स्तंभाला खाली पाडणे. वृत्तपत्रे, रेडिओ आणि टीव्हीवर सेंसर लागू करण्यात आले. सरकारविरुद्ध काहीही प्रकाशित केले जाऊ शकत नव्हते. मूलभूत अधिकार जवळजवळ संपले होते. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य थांबवणे ही एक मोठी चूक होती. कारण जर कोणतेही बंधन लावले नसते तर जनतेसमोर हे सत्य दिसून आले असते की आणीबाणी लावण्याचा मुख्य कारण काय आहे. जनतेचा प्रतिसाद देखील इंदिरा गांधी पर्यंत पोहोचत नव्हता. या काळात, अशा काही घटना देखील घडल्या ज्या फारच लाजिरवाणी होत्या. इंदिरा गांधीपर्यंत येणारा बातम्यांमुळे त्यांना असे वाटले की आणीबाणीच्या उपलब्धतेमुळे लोक आनंदी आहे. चाटुकारार्‍यांनी  त्यांना सांगितले की त्या लोकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. आणि निवडणुका झाल्यास तर त्यांना निश्चितपणे विजयश्री मिळेल. 

त्यानंतर इंदिरा जी यांनी जाहीर केले की 18 जानेवारी 1977 रोजी लोकसभा निवडणुका होणार. त्याच वेळी, राजकीय कैदी सोडण्यात आले. मीडियाचे स्वातंत्र्य पुनर्संचयित केले गेले. राजकीय बैठकी आणि निवडणूक मोहिमेची स्वातंत्र्य देखील प्राप्त झाले. परंतु इंदिरा गांधींनी परिस्थितीचे योग्य मूल्यमापन केले नाही. आणीबाणीच्या काळात तुरुंगात असलेल्या नेत्यांनी सुटकेनंतर, तुरुंगात, अत्यधिक अत्याचारांचे वर्णन जनतेसमोर सार्वजनिक केले. जनतेने देखील आणीबाणीचा त्रास सहन केला होता. दुसरीकडे, विरोधी पक्ष अधिक शक्तिशाली झाला आणि त्याचा उदय झाला. जनसंघ, काँग्रेस-ओ, समाजवादी पार्टी आणि लोकदलाने एकत्रितपणे 'जनता पार्टी' नावाने एक नवीन पक्ष तयार केला. या पक्षाला अकाली दल, डी.एम.के. आणि कम्युनिस्ट पार्टी (एम) यांचा देखील समर्थन मिळाला. इंदिराजी यांचे सहयोगी जगजीवन राम विरोधकांबरोबर सामील झाले. दलित आणि हरिजन वर्गांवर त्यांचा खूपच प्रभाव होता. खरं तर, त्या वेळी जगजीवन राम यांनी अधिक महत्त्वाकांक्षा दर्शविली होती, इलाहाबाद उच्च न्यायालयाने इंदिरा गांधीविरोधात निर्णय दिला होता. जगजीवन राम यांनी स्वत:ला पंतप्रधानपदाचे उमेदवार घोषित केले होते, त्यानंतर इंदिरा गांधींनी त्यांना अटक करवली. त्यामुळे जगजीवन राम यांना हेही ठाऊक होते की काँग्रेसमध्ये त्यांच्यासाठी भविष्य नाही. नंदिनी सत्पथी आणि हेमावती नंदन बहुगुणा यांनी देखील इंदिरा गांधीचे पक्ष सोडले. 16 मार्च 1977 रोजी लोकसभेची निवडणूक पूर्ण झाली.