भारतातील पहिल्या महिला डॉक्टर आनंदीबाई जोशी संपूर्ण माहिती
सोमवार, 23 जून 2025 (20:56 IST)
आनंदीबाई जोशी या भारतातील पहिल्या महिला डॉक्टर म्हणून ओळखल्या जातात, ज्यांनी पाश्चात्य वैद्यकशास्त्रात पदवी मिळवली.
प्रारंभिक जीवन
जन्म: 31 मार्च 1865, कल्याण, ठाणे जिल्हा, महाराष्ट्र (तत्कालीन बॉम्बे प्रेसिडेन्सी).
मूळ नाव: यमुना. लग्नानंतर पती गोपाळराव जोशी यांनी त्यांचे नाव आनंदी असे ठेवले.
कुटुंब: चित्पावन ब्राह्मण कुटुंबातील, पूर्वी जमीनदार असलेले पण नंतर आर्थिक अडचणींना सामोरे गेलेले.
लग्न: वयाच्या नवव्या वर्षी गोपाळराव जोशी यांच्याशी लग्न. गोपाळराव हे विधुर आणि त्यांच्यापेक्षा 20 वर्षांनी मोठे होते. ते पोस्टल क्लर्क होते आणि स्त्रियांच्या शिक्षणाचे समर्थक होते.
शिक्षण आणि प्रेरणा
प्रेरणा: वयाच्या 14व्या वर्षी आनंदीबाईंना मुलगा झाला, पण अपुऱ्या वैद्यकीय सुविधांमुळे तो अवघ्या 10 दिवसांत मृत्यू पावला. या घटनेने त्यांना वैद्यकशास्त्र शिकण्याची प्रेरणा दिली, जेणेकरून त्या इतर महिलांना आणि मुलांना मदत करू शकतील.
शिक्षण: गोपाळरावांनी त्यांना शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले. त्यांनी संस्कृत आणि इंग्रजी शिकले.1880 मध्ये गोपाळरावांनी अमेरिकेतील मिशनरी रॉयल वाइल्डर यांना पत्र लिहून आनंदीबाईंच्या वैद्यकीय शिक्षणासाठी मदत मागितली, पण धर्मांतराच्या अटीमुळे तो प्रस्ताव फेटाळला गेला.
अमेरिकेतील प्रवास: न्यू जर्सीच्या थिओडिशिया कार्पेंटर यांनी आनंदीबाईंना अमेरिकेत राहण्याची आणि शिक्षणाची ऑफर दिली. 1883 मध्ये त्या एकट्याच कोलकात्याहून न्यूयॉर्कला गेल्या.
वैद्यकीय शिक्षण
महाविद्यालय: आनंदीबाईंनी पेनसिल्व्हेनियातील वुमन्स मेडिकल कॉलेज ऑफ पेनसिल्व्हेनिया (WMCP) मध्ये प्रवेश घेतला, जे जगातील दुसरे महिला वैद्यकीय महाविद्यालय होते.
पदवी: 11 मार्च 1886 रोजी त्यांनी "Obstetrics among the Aryan Hindoos" या विषयावर प्रबंध सादर करून एम.डी. (डॉक्टर ऑफ मेडिसिन) पदवी मिळवली. ही पदवी मिळवणाऱ्या त्या पहिल्या भारतीय महिला ठरल्या.
प्रशंसा: त्यांच्या यशाबद्दल इंग्लंडच्या राणी व्हिक्टोरियाने त्यांना अभिनंदनाचा संदेश पाठवला.
भारतात परतणे आणि करिअर
परतणे:1886 मध्ये त्या भारतात परतल्या आणि कोल्हापूरच्या अल्बर्ट एडवर्ड हॉस्पिटलमध्ये महिला वॉर्डच्या वैद्यकीय प्रमुख म्हणून नियुक्त झाल्या.
स्वप्न: त्यांना भारतात महिलांसाठी वैद्यकीय महाविद्यालय उघडायचे होते, पण प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे हे स्वप्न अपूर्ण राहिले.
निधन
मृत्यू: 26 फेब्रुवारी 1887 रोजी, वयाच्या अवघ्या 22व्या वर्षी, क्षयरोगामुळे (ट्यूबरक्युलोसिस) त्यांचे पुण्यात निधन झाले..
वारसा
प्रेरणा: आनंदीबाईंनी महिलांच्या शिक्षणाला आणि वैद्यकीय क्षेत्रातील त्यांच्या सहभागाला चालना दिली. त्यांच्या यशाने अनेक भारतीय कुटुंबांना मुलींना शिक्षण देण्यास प्रोत्साहन मिळाले.
सन्मान:
2016 मध्ये भारत सरकारने त्यांच्या स्मरणार्थ टपाल तिकीट जारी केले.
शुक्र ग्रहावरील एक खड्डा (क्रेटर) त्यांच्या नावाने ‘जोशी’ असे ठेवण्यात आले.
महाराष्ट्र सरकारने महिलांच्या आरोग्यासाठी कार्य करणाऱ्या तरुणींसाठी त्यांच्या नावाने फेलोशिप स्थापन केली.
साहित्य आणि चित्रपट:
कॅरोलिन वेल्स हेली डाल यांनी 1888मध्ये त्यांचे चरित्र लिहिले: “The Life of Dr. Anandabai Joshee.”
श्रीकृष्ण ज. जोशी यांनी त्यांच्यावर आधारित मराठी कादंबरी “आनंदी गोपाळ” लिहिली, जी नंतर इंग्रजीत अनुवादित झाली.
2019 मध्ये “आनंदी गोपाळ” या मराठी चित्रपटात त्यांचे जीवन चित्रित करण्यात आले, ज्याला राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला.
दूरदर्शनवरील “आनंदी गोपाळ” या हिंदी मालिकेतही त्यांचे जीवन दाखवण्यात आले.
वैशिष्ट्ये आणि आव्हाने
सामाजिक अडथळे: 19व्या शतकात भारतात महिलांना शिक्षणापासून वंचित ठेवले जायचे. आनंदीबाईंना जाती आणि सामाजिक रूढींचा विरोध सहन करावा लागला.
प्रकृती: अमेरिकेतील थंड हवामान आणि अपरिचित आहारामुळे त्यांची प्रकृती खालावली. तरीही त्यांनी शिक्षण पूर्ण केले.
गोपाळरावांचे योगदान:
गोपाळरावांनी त्यांना शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले, पण काहीवेळा त्यांचा दृष्टिकोन कठोर आणि हिंसक होता, ज्यामुळे आनंदीबाईंना मानसिक त्रास सहन करावा लागला.
राष्ट्रवाद आणि संस्कृती: आनंदीबाईंनी हिंदू धर्म आणि संस्कृती जपली. त्या साडी घालून आणि शाकाहारी राहून अमेरिकेत गेल्या आणि परत हिंदू म्हणूनच आल्या.त्यांच्या धैर्याने आणि दृढनिश्चयाने महिलांच्या शिक्षणाला आणि वैद्यकीय क्षेत्राला नवीन दिशा मिळाली
अस्वीकरण (Disclaimer) : या लेखात दिलेली माहिती आणि उपाय सामान्य माहितीवर आधारित आहे. या माहितीची पूर्णता, विश्वासार्हता आणि अचूकता याबाबत वेबदुनिया कोणतीही हमी देत नाही. अधिक माहितीसाठी संबंधित तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.
