जन्म: विनायक नरहरी भावे, ज्यांना नंतर विनोबा भावे म्हणून ओळखले गेले, यांचा जन्म 11 सप्टेंबर 1895 रोजी महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील गागोडे (कोलाबा) या छोट्याशा गावात चितपावन ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील नरहरी शंभू राव आणि आई रुक्मिणी देवी यांना एकूण पाच मुले होती: चार मुलगे (विनायक, बाळकृष्ण, शिवाजी, दत्तात्रेय) आणि एक मुलगी (शांती) असे .
विनोबा यांच्यावर त्यांच्या आईच्या धार्मिकतेचा आणि वडिलांच्या वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा खोल प्रभाव पडला. त्यांनी लहानपणीच भगवद्गीता आणि महाराष्ट्रातील संतांचे साहित्य वाचले. त्यांना गणिताची आवड होती, परंतु पारंपरिक शिक्षण त्यांना फारसे आवडले नाही. वयाच्या दहाव्या वर्षी त्यांनी आजीवन ब्रह्मचर्य, साधेपणा आणि अनवाणी चालण्याचा संकल्प केला.
शिक्षण: विनोबांनी बारामती येथे प्राथमिक शिक्षण घेतले आणि नंतर वडोदरा येथे पुढील शिक्षणासाठी गेले. तिथे त्यांनी वडोदऱ्याच्या केंद्रीय ग्रंथालयातील जवळपास सर्व पुस्तके वाचली. 1916 मध्ये, महात्मा गांधींच्या बनारस हिंदू विद्यापीठातील भाषणाने प्रभावित होऊन त्यांनी आपले शालेय आणि महाविद्यालयीन प्रमाणपत्र जाळले आणि औपचारिक शिक्षण सोडले.
गांधीजींशी भेट: 1916 मध्ये विनोबांनी गांधीजींना पत्र लिहिले आणि 7 जून 1916 रोजी त्यांची अहमदाबाद येथील कोचरब आश्रमात भेट झाली. गांधीजींनी त्यांना “विनोबा” हे नाव दिले, जे ज्ञानोबा आणि तुकोबा या संतांच्या नावांवरून प्रेरित होते.
विनोबांनी साबरमती आश्रमात “विनोबा कुटीर” मध्ये राहून खादी, शिक्षण (नई तालीम), स्वच्छता आणि गावसेवा यासारख्या रचनात्मक कार्यात भाग घेतला. 1921 मध्ये गांधीजींच्या आदेशानुसार त्यांनी वर्धा येथील सत्याग्रह आश्रमाची जबाबदारी स्वीकारली.
विनोबांनी 1920 आणि 1930 च्या दशकात अनेकदा तुरुंगवास भोगला. 1940 मध्ये गांधीजींनी त्यांना वैयक्तिक सत्याग्रहासाठी पहिले सत्याग्रही म्हणून निवडले, ज्यामुळे त्यांना राष्ट्रीय ख्याती मिळाली. त्यांनी असहकार चळवळ आणि भारत छोडो आंदोलनातही भाग घेतला. 1940 च्या दशकात त्यांना पाच वर्षांचा तुरुंगवास झाला.
भूदान चळवळ: 1951मध्ये तेलंगणातील पोचमपल्ली गावात हरिजनांनी80 एकर जमिनीची मागणी केल्यानंतर विनोबांनी जमीनदारांना स्वेच्छेने जमीन दान करण्याचे आवाहन केले. यातून भूदान (जमीन दान) चळवळीला सुरुवात झाली. 13 वर्षे (1951-1964) त्यांनी 58,741 किमी पायी प्रवास करून सुमारे 42 लाख एकर जमीन दान मिळवली, त्यापैकी 13 लाख एकर जमीन भूमिहीन शेतकऱ्यांना वाटली गेली. ही चळवळ “रक्तरहित क्रांती” म्हणून ओळखली जाते.
ग्रामदान: 1954 नंतर विनोबांनी संपूर्ण गावे दान देण्याची ग्रामदान चळवळ सुरू केली, ज्यात गावकऱ्यांनी आपली जमीन सामुदायिक मालकीसाठी दान दिली. तमिळनाडूत त्यांनी 175 गावे दान मिळवली.
सर्वोदय: गांधीजींच्या “सर्वोदय” (सर्वांचे कल्याण) तत्त्वावर आधारित विनोबांनी 1948 मध्ये सर्वोदय समाजाची स्थापना केली. त्यांनी जमीन, पाणी आणि हवा यांसारखी संसाधने सर्वांसाठी समान असावीत असे मानले.
चळवळीचे परिणाम: भूदान चळवळीने सामाजिक समता आणि अहिंसेच्या तत्त्वाला प्रोत्साहन दिले. याला जगभरातून प्रशंसा मिळाली, परंतु काही टीकाकारांनी जमिनीच्या विखुरलेपणामुळे शेतीच्या आधुनिकीकरणात अडथळा येईल असे मत व्यक्त केले.
साहित्यिक योगदान:
आचार्य विनोबा हे विद्वान, लेखक आणि भाष्यकार होते. त्यांनी मराठी, हिंदी, गुजराती, संस्कृत, इंग्रजी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू, मल्याळम, बंगाली आणि पर्शियनसह अनेक भाषांचा अभ्यास केला.
आध्यात्मिक आणि सामाजिक कार्य:
विनोबांनी 1934 मध्ये ग्रामसेवा मंडळाची स्थापना केली, ज्याने कुष्ठरोग्यांची सेवा आणि गावसेवा यांसारख्या कार्यांना चालना दिली.
1959 मध्ये त्यांनी पौनर, वर्धा येथे ब्रह्म विद्या मंदिराची स्थापना केली, जिथे महिलांना स्वावलंबी बनवण्यावर भर देण्यात आला.
1975 मध्ये त्यांनी आपल्या अनुयायांच्या राजकीय आंदोलनांवर मौन धारण केले आणि 1979 मध्ये गाय हत्याबंदी कायद्याच्या अंमलबजावणीसाठी उपवास केला.
त्यांनी “जय जगत” हा नारा दिला, जो सर्व मानवतेच्या एकतेचे प्रतीक आहे.
पुरस्कार आणि मान्यता:
रामोन मॅगसेसे पुरस्कार (1958): सामुदायिक नेतृत्वासाठी प्रथम आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार.
भारतरत्न (1983): मरणोत्तर भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान.
महासमाधी:
नोव्हेंबर 1982 मध्ये विनोबा गंभीर आजारी पडले. त्यांनी अन्न आणि औषध नाकारून जैन धर्मातील “सल्लेखना” (प्रायोपवेशन) पद्धतीने 15 नोव्हेंबर1982 रोजी पौनर, वर्धा येथे देहत्याग केला.
वारसा:
विनोबा भावे यांना महात्मा गांधींचे आध्यात्मिक उत्तराधिकारी आणि भारताचे “राष्ट्रीय शिक्षक” मानले जाते.
त्यांच्या भूदान आणि सर्वोदय चळवळींनी सामाजिक समता आणि अहिंसेच्या तत्त्वांना प्रोत्साहन दिले.
त्यांचे साहित्य आणि विचार आजही सामाजिक कार्यकर्त्यांना प्रेरणा देतात.
