आज भारत आपल्या स्वातंत्र्याला 76 वर्षे पूर्ण करून हा राष्ट्रीय सण मोठ्या उत्साहात साजरा करत असताना आपण क्षणभर थांबून स्वातंत्र्याची अधुरी स्वप्ने कशी पूर्ण करता येतील आणि आपल्या उद्दिष्टाच्या विरुद्ध दिशेने धावत आहोत का याचा विचार करायला हवा.
ऑगस्ट महिना हा भारतीय राजकारणासाठी महत्त्वाचा महिना आहे. ब्रिटिश राजवटीविरुद्धचे शेवटचे युद्ध या महिन्याच्या 9 तारखेला "ब्रिटिश भारत छोडो" म्हणून लढले गेले आणि स्वातंत्र्य संग्रामातील वीरांना हवे तसे नसले तरी या महिन्याच्या 15 तारखेला स्वातंत्र्य मिळाले. मागील वर्षी आपल्या स्वातंत्र्याचे "अमृत महोत्सव वर्ष" साजरे करण्यात आले. तिरंगा ध्वज घरोघरी पोहोचवला जात होता - जरी तो मूळ संकल्पनेनुसार खादीचा नसून पॉलिस्टरचा बनलेला होता आणि आपल्या देशाच्या ध्वजाचे फॅब्रिक आयात केले तरी आपण विणू शकत नाही.
घरोघरी झेंडा फडकवण्याच्या बहाण्याने त्या राजकीय शक्तींना मुख्य प्रवाहात सामील होण्याचे नाटक करून स्वातंत्र्य चळवळीचे श्रेय घ्यायचे होते आणि स्वातंत्र्यलढ्यातील खऱ्या नायकांना खलनायक सिद्ध करायचे होते. या फसवणुकीपासून देशाच्या नव्या पिढीला कसे वाचवायचे?
साहजिकच त्यासाठी घरोघरीही जावे लागेल. किंबहुना महात्मा गांधींचे सर्वात मोठे योगदान हे होते की स्वातंत्र्यलढ्याला मूठभर सशस्त्र क्रांतिकारकांपुरते मर्यादित न ठेवता ते जनतेपर्यंत नेले आणि त्यांना सक्रियपणे सहभागी करून घेतले. जुलमी राजवटीविरुद्ध सत्य आणि अहिंसेने लढायला सर्वसामान्यांना शिकवले. सार्वजनिक विश्वासाशिवाय कोणतीही शक्ती टिकू शकत नाही आणि गांधींनी ब्रिटिशांच्या नैतिक अधिकाराला यशस्वीपणे आव्हान दिले आणि ब्रिटिश जनतेच्या एका वर्गाचा पाठिंबा जिंकला - ही एक मोठी उपलब्धी आहे.
प्रत्येक घरात तिरंगा ध्वज असला तरी आता घरोघरी जाऊन स्वातंत्र्याचा आणि तिरंग्याचा अर्थ समजावून सांगण्याची जबाबदारी बाकीच्यांची आहे. भारताचा भगवा ध्वज हा केवळ तीन रंगांच्या कपड्यांचा बंडल नाही. हे भारतीय प्रजासत्ताकाचे सामर्थ्य, धैर्य, सत्य, शांती, प्रजनन आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. तिरंगा ध्वज सोबतच आपण संविधानाची प्रस्तावना घरोघरी नेली पाहिजे ज्यामध्ये आपण स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता ही आपली उद्दिष्टे ठेवली होती. सर्वांना राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक न्याय. लोकांना समजावून सांगावे लागेल की गेल्या काही वर्षांपासून देशाची ट्रेन या मूल्यांच्या विरुद्ध दिशेने धावत आहे आणि त्याचे परिणाम भयानक असतील.
कायद्याचे राज्य असेल, म्हणजे कायद्यापुढे सर्व समान असतील, अशी शपथ आम्ही घेतली होती. त्यात बुलडोझरला वाव नाही. प्रत्येकाला आर्थिक न्याय मिळेल, म्हणजे लोक स्वावलंबी होतील आणि 2 जून रोजी भाकरीसाठी सरकारकडे धाव घ्यावी लागणार नाही, असे आश्वासन आम्ही दिले होते. कोणत्याही दिवशीचे वर्तमानपत्र उचला आणि बघा, लोकांच्या जीवनात किती असंतोष आहे हे स्पष्टपणे कळते. बेरोजगारी आणि कर्ज वाढत असून आत्महत्येचे प्रमाणही वाढत आहे.
म्हणे आपण संसदीय लोकशाही चालवत आहोत, पण संसद ही औपचारिकता झाली आहे. राज्यघटनेत खासदारांना भाषणाचे पूर्ण स्वातंत्र्य दिलेले आहे आणि तिथे काहीही बोलल्याबद्दल त्यांच्यावर कोणतीही कारवाई होऊ शकत नाही, पण खासदार राजकीय पक्षांचे गुलाम झाले आहेत आणि राजकीय पक्ष त्यांच्या सर्वोच्च नेत्याच्या मुठीत कैद झाले आहेत.
संसदेचे काम सरकारच्या कामाची चौकशी करणे, प्रश्न विचारणे, कायदे बनवणे आणि तपासून अर्थसंकल्प मंजूर करणे हे आहे, परंतु आता या सर्व केवळ औपचारिकता राहिल्या आहेत आणि त्यामुळेच सरकार निरंकुश आहे, पक्षांतरविरोधी कायद्याने खासदारांना रोखले नाही. आणि आमदार नक्कीच अवाक झाले.
राजकीय पक्षांचे नेतृत्व निवडण्यात किंवा धोरण ठरवण्यात तळागाळातील कार्यकर्त्यांची भूमिका नाही, संसद किंवा विधानसभेसाठी उमेदवार निवडण्यातही नाही. निवडणुका इतक्या खर्चिक झाल्या आहेत आणि ही प्रक्रिया इतकी किचकट झाली आहे की कोणत्याही सामान्य राजकीय समाजसेवकाला आपल्या उमेदवारीचा विचारही करता येत नाही.
आमचे स्वप्न ग्रामस्वराज्याचे म्हणजे विकेंद्रित प्रशासनाचे होते, परंतु शासन इतके केंद्रीकृत झाले आहे की, पंतप्रधान आणि मुख्यमंत्री यांच्याशिवाय महापौर, जिल्हा परिषद अध्यक्ष, गटप्रमुख किंवा ग्रामप्रमुख यांना त्यांच्या मनाप्रमाणे धोरणे व नियम बनविण्याचा अधिकार नाही.
भांडवलशाही अर्थव्यवस्थेला लोकशाहीऐवजी केंद्रीकृत कारभार सोईचा वाटतो, त्यामुळे अशी आर्थिक धोरणे देशात बनवली जात आहेत, त्यामुळे देशात विषमता धोकादायकपणे वाढत आहे आणि संपत्ती काही मूठभर लोकांच्या किंवा मोजक्या कंपन्यांच्या हातात एकवटली आहे आणि प्रत्यक्षात ते राजकीय पक्षही चालवत आहेत.
म्हणूनच आपण घरोघरी जाऊन लोकांना सांगावे लागेल की ते केवळ लाभार्थी नाहीत म्हणजे काही किलो धान्य, पैसा किंवा घराचा आदर करतात, परंतु भारतीय प्रजासत्ताकचे मालक आणि भागधारक म्हणून त्यांना बरेच काही मिळण्याचा हक्क आहे, जे सध्याची राजकीय व्यवस्था त्यांना हिरावून घेत आहे – धर्म आणि जातीच्या भांडणात अडकून.
त्यांना सांगावे लागेल की न्याय, शिक्षण, आरोग्य, कृषी, कुटीर उद्योग, सार्वजनिक वाहतूक आदींसाठी अर्थसंकल्पात तरतूद का केली जात आहे? बेरोजगारी का वाढत आहे? दरडोई उत्पन्न इतके कमी का? म्हणजेच लोक आनंदी का नाहीत?
एक मोठा प्रश्न आहे तो सर्वसामान्यांपर्यंत कसा पोहोचवायचा? सामान्य माणूस दैनंदिन जीवनातील प्रश्नांमध्ये गुंतलेला आहे. सामान्य माणसाला थेट राजकारणात पडायचेही नसते, त्यामुळे जनतेशी जोडायचे असेल तर त्यांच्या जीवनाशी संबंधित प्रश्नांशी जोडले पाहिजे. अस्पृश्यता निवारण, चरखा, गोसेवा, पायाभूत शिक्षण असे अनेक कार्यक्रम स्वातंत्र्यलढ्यात घेण्यात आले, त्यामुळे जनतेला बळ देणाऱ्या कार्यक्रमांचा विचार करावा लागेल.
स्वातंत्र्यानंतर ज्यांना देशात बदल हवा होता, त्यांनी आपल्या वीरांनाही वाट करून दिली. गांधी, विनोबा, नेहरू, जयप्रकाश, लोहिया, आंबेडकर इ. हे सर्व एकमेकांना पूरक होते - विरोधी नव्हते. आज जेव्हा आपण स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सव साजरा करत आहोत, तेव्हा स्वातंत्र्याची अधुरी स्वप्ने पूर्ण करण्यासाठी सर्व अनुयायांनी एका छत्राखाली येण्याची गरज आहे - तरच एक मजबूत शक्ती निर्माण होईल जी देशाला चुकीच्या मार्गावर जाण्यापासून रोखू शकेल.
