श्रीरामविजय - अध्याय ३६ वा
अध्याय छ्त्तीसावा - श्लोक १ ते ५०
श्रीगणेशाय नमः ॥ जो सद्गुरु आद्य निर्विकार ॥
जो ब्रह्मादिकांचे माहेर ॥ जो आदिमायेचा निजवर ॥ तो हा रघुवीर रविकुळीं ॥१॥
अनंत ब्रह्मांडांचा कर्ता ॥ जो प्रळयकाळाचा शासनकर्ता ॥ तो भरताग्रज तत्वतां ॥ नंदिग्रामीं राहिला ॥२॥
अयोध्येचे जन सकळ ॥ षोडशपद्में राजदळ ॥ सैन्य उतरलें तुंबळ ॥ नंदिग्राम वेष्टूनियां ॥३॥
अष्टादश पद्में वानरदळ ॥ बहात्तर कोटी रीस सबळ ॥ छप्पन्नकोटी गोलांगूळ ॥ उतरलें यथावकाशें ॥४॥
यावरी विश्रव्याचा सुत ॥ बिभीषण जो कां पुण्यपंडित ॥ त्याची असुरसेना अद्भुत ॥ श्रीरघुनाथभक्त उतरले ॥५॥
अष्टादश अक्षौहिणी वाजंत्रें ॥ बिभीषणाचीं गर्जती गजरें ॥ त्याहूनि अयोध्येची परिकरें ॥ अहोरात्र वाजती ॥६॥
शत्रुघ्न आणि सुमंत ॥ हेमांबरें शिबिरे बहुत ॥ उभीं करिते जाहले तेथ ॥ लक्षानुलक्ष ते काळीं ॥७॥
त्यांसी रत्नजडित स्तंभ ॥ वरी खचित कळस सुप्रभ ॥ त्यांच्या तेजेंकरूनि नभ ॥ उजळलें ते काळीं ॥८॥
सुग्रीव बिभीषणादि नृपवर ॥ आणिक कपिराज थोरथोर ॥ त्यांसीही शिबिरगृहे सविस्तर ॥ ठाव दीधला राहावया ॥९॥
कुळाचळांत मेरु थोर ॥ तैसे मुख्य श्रीरामाचे शिबिर ॥ मातागुरुबंधूंसह रघुवीर ॥ तेथें राहता पैं जाहला ॥१०॥
अंतरगृहीं सीता सती ॥ ऊर्मिला मांडवी श्रुतकीर्ती ॥ चवघी जावा तेथें राहती ॥ आनंद चित्ती न समाये ॥११॥
आला ऐकतां रघुवीर ॥ पातला जनकराज श्वशार ॥ संगें दळभार अपार ॥ वाद्यगजरें येतसे ॥१२॥
छप्पन्न देशींचे नृपती ॥ पावले तेव्हां शीघ्रगती ॥ सप्तद्वीपीं नवखंडी जे वसती ॥ धांवती करभार घेऊनियां ॥१३॥
धांवले सकळ ऋषीश्वर ॥ नानासाधनी व्रती थोरथोर ॥ योग याग टाकोनि समग्र ॥ येती रघुवीर पाहावया ॥१४॥
सप्त पुऱ्या गिरिकंदरीं ॥ नानातीर्थी गूढविवरीं ॥ वृक्षाग्रवासी वायुआहारी ॥ आसनें जयांची नानाविध ॥१५॥
शमदमादिक साधनें ॥ अष्टांगयोग देहदंडणें ॥ नाना हठयोग व्रताचरणें ॥ सांडूनि वेगीं धांवती ॥१६॥
तितुक्यांसही रघुनंदन ॥ उठोनि देत आलिंगन ॥ समस्तांसहित सीताजीवन ॥ वस्त्रमंडपी बैसला ॥१७॥
देहीं विदेही रघुवीर ॥ त्यासी भेटी आला विदेही श्वशुर ॥ तो जगन्मातेचा पिता मिथिलेश्वर ॥ पद्मजनकें आलिंगिला ॥१८॥
असो नर वानर नृपवर ॥ वसिष्ठादि सकळ ऋषीश्वर ॥ त्यांसी मंगलस्नान रघुवीर ॥ करविता जाहला ते काळीं ॥१९॥
लक्षानुलक्ष सुवर्ण कढया ॥ उष्णोदकें तापवूनियां ॥ सुगंध तैल लावूनियां ॥ मंगलस्नानें करवीतसे ॥२०॥
सर्वांसी वस्त्रें अलंकार ॥ नानारत्नभूषणें अपार ॥ देऊनियां जनकजावर ॥ रघुवीर सर्वां पाठवी ॥२१॥
बिभीषणादि सुग्रीव वानर ॥ मंगलस्नान करिती सत्वर ॥ अमौल्य वस्त्रें अलंकार ॥ स्वयें रघुवीरें दीधले ॥२२॥
वसिष्ठ नाहतांचि सत्वर ॥ अमौल्य वस्त्रें अलंकार ॥ स्वयें उठोनि रघुवीर ॥ देता जाहला आनंदे ॥२३॥
मणिमय पादुका आणून ॥ गुरुपुढें ठेवी रघुनंदन ॥ त्या वसिष्ठें पायीं घालोन ॥ मग बैसले स्वस्थानीं ॥२४॥
त्रयभगिनींसमवेव सीता ॥ अंतरगृहीं जगन्माता ॥ नाहोनियां समस्ता ॥ लेइल्या वस्त्रें भूषणें ॥२५॥
सकळ अयोध्यावासी जन ॥ नारीनर आदिकरून ॥ अवघ्यांसी गौरव समसमान ॥ जनजामातें दीधला ॥२६॥
मग बंधूंसहित रघुनंदन ॥ करिता जाहला मंगलस्नान ॥ तैल सुगंध लावून ॥ जटा उकलल्या मस्तकींच्या ॥२७॥
चवदा वर्षेंपर्यंत ॥ भरताकारणें धरिलें व्रत ॥ तें आजि विसर्जिले समस्त ॥ सीतावल्लभें तेधवां ॥२८॥
अभ्यंग जाहलिया समग्र ॥ सुमंतें वस्त्रें अलंकार ॥ आणोनियां सत्वर ॥ रघूत्तमासी समर्पिली ॥२९॥
जो लावण्यामृतसागर ॥ लेईला वस्त्र अलंकार ॥ भरतें पादुका सत्वर ॥ मस्तकींच्या पुढें ठेविल्या ॥३०॥
मग रघुनाथआज्ञेंकरून ॥ सौमित्र भरत शत्रुघ्न ॥ चौथा सुमंत प्रधान ॥ मंगलस्नान करिते जाहले ॥३१॥
संध्यादि नित्यकर्में सारिलीं ॥ तंव पाकनिष्पत्ति जाहली ॥ सकळ ऋषि नृप ते काळी ॥ भोजनासी बैसले ॥३२॥
बिभीषण सुग्रीव वायुनंदन ॥ नळ नीळ शरभ गंधमादन ॥ बंधूसहित रघुनंदन ॥ भोजनासी बैसले ॥३३॥
मणिमय कनकताटें शोभलीं ॥ रत्नखचित अडणियां तळीं ॥ उदकपात्रें भरूनियां ठेविलीं ॥ समसमान सर्वांसी ॥३४॥
रजताचळाऐसा के वळ ॥ तैसा भात वाढिला निर्मळ ॥ पंचभक्ष्यें परमात्रें सोज्जवळ ॥ शाखा साठी पत्रशाखा शोभती ॥३५॥
दधि मधु दुग्ध घृत ॥ शर्करा पंचामृत वाढित ॥ पंक्तीस जेथें रघुनाथ ॥ तेथें कांहीं न्यून नसे ॥३६॥
तीं अन्नें वर्णावीं समस्त तरी कां व्यर्थ वाढवावा ग्रंथ ॥ सकळ जीवांसहित रघुनाथ ॥ तृप्त जाहला भोजनीं ॥३७॥
हस्त प्रक्षाळून निर्मळ ॥ त्रयोदशगुणी तांबूल ॥ सर्वांसहित तमालनील ॥ घेता जाहला ते काळीं ॥३८॥
राम कोटिमन्मथतात ॥ तीन दिवस राहिला तेथ ॥ वसिष्ठें काढिला दिव्य मुहूर्त ॥ अयोध्याप्रवेश करावया ॥३९॥
पुष्यार्कयोग बहु सुभद्र ॥ रामचंद्रासी उत्तम चंद्र ॥ त्या सुमुहूर्ते गुणसमुद्र ॥ उठता जाहला तेधवां ॥४०॥
लागला वाद्यांचा गजर ॥ भेरी ठोकिल्या चौदा सहस्र ॥ बिभीषणाची वाद्यें समग्र ॥ वाजों लागलीं तेधवां ॥४१॥
बिभीषणसुग्रीवादि नृपती ॥ बैसले तेव्हां दिव्य रथी ॥ वाद्यगजरेंकरूनि क्षिती ॥ हालों लागली तेधवां ॥४२॥
दिव्यरथीं रघुनाथ ॥ बैसला तेव्हां सीतेसहित ॥ शत्रुघ्न आणि भरत ॥ चामरें वरी ढाळिती ॥४३॥
सहस्रांचे सहस्र वेत्रधार ॥ पुढें मार्ग करिती सत्वर ॥ नगरद्वाराजवळी रघुवीर ॥ पावता जाहला तें काळीं ॥४४॥
सप्त पुऱ्यांत अतिश्रेष्ठ ॥ अयोध्यापुरी हे वरिष्ठ ॥ सकळविद्यांमाजी सुभट ॥ अध्यात्मविद्या जैसी कां ॥४५॥
अयोध्येची रचनात ते क्षणी ॥ कपी असुर पाहती नयनीं ॥ देवराजपुरी उपमे उणी ॥ अयोध्येसी तुलितां पैं ॥४६॥
अयोध्येभोंवतें उपवन ॥ उपमेसी उणें नंदनवन ॥ वृक्ष सदा सुफळ संपूर्ण ॥ गेले गगन भेदित ॥४७॥
सूर्यकिरण न दिसे तळीं ॥ ऐसी सघनच्छाया पडिली ॥ कस्तूरीमृग सर्वकाळी ॥ क्रीडा करिती वनांत ॥४८॥
रावे साळया मयूर ॥ चातकें लावे तित्तिर ॥ नानापक्षी निरंतर ॥ रामनामें गर्जती ॥४९॥
स्फटिकनिबद्ध सरोवरें ॥ माजीं रातोत्पलें सुवासकरें ॥ राजहंस आनंदें थोरें ॥ क्रीडा करिती तये स्थानीं ॥५०॥
अध्याय छ्त्तीसावा - श्लोक ५१ ते १००
अयोध्येभोंवते दुर्ग पूर्ण ॥ उंच सतेज अतिगहन ॥ नागफणाकृति शोभायमान ॥ चर्चा त्यांवरी विकासती ॥५१॥
कीं ओळीनें जडले गभस्ती ॥ दुर्गावरी वृक्ष विराजती ॥ ते सदा फळीं निराळ भेदिती ॥ कपी पाहती समस्त ॥५२॥
जैसे कनकाद्रीचे सुत ॥ तैसें हुडे भोंवते विराजत ॥ महाद्वारें लखलखित॥ तेज अमित न गणवे ॥५३॥
ऐरावतारी देवपाळ ॥ बैसोन महाद्वारें जाईल ॥ तेवीं चोवीस योजनें विशाळ ॥ ओतप्रोत अयोध्या ॥५४॥
अयोध्येचा बाजार बहुत ॥ मृगमदाचा सुवास सुटत ॥ मठ मंडप चौबारा शोभत ॥ रत्नजडित अपूर्व ॥५५॥
हिरेयांच्या मदलसा झळकती ॥ वरी मुक्तांचे हंस नाचती ॥ पाचूचे रावे शब्द करिती ॥ घरोंघरी नवल हें ॥५६॥
वीणे टाळ मृदंग वाजवून ॥ लेपें करिती सुस्वर गायन ॥ रत्नपुतळ्या करिती नर्तन ॥ हस्तसंकेत दावूनियां ॥५७॥
शतखणी निर्मळ गोपुरें विशाळ ॥ खणोखणी पुतळ्या निर्मळ ॥ अणुमात्र लागतां अनिळ ॥ फिरफिरून नृत्य करिती ॥५८॥
अवतारलेपें रत्नजडित ॥ गोपुरांवरी सतेज झळकत ॥ उड्डगणांसी हिणावित ॥ लक्षावधि चहूंकडे ॥५९॥
राजगृहीं अत्यंत सुप्रभ ॥ झळकती हिरीयांचे स्तंभ ॥ निळियांची उथाळीं स्वयंभ ॥ जोतीं घडलीं पाचूंची ॥६०॥
सुवर्ण तुळवट लंबायमान ॥ वरी पाचूचे दांडे सघन ॥ माणिकांच्या किलच्या संपूर्ण ॥ तेजेंकरून लखलखती ॥६१॥
अष्टमहा सिद्धि घरोघरीं ॥ नवनिधि तिष्ठती द्वारीं ॥ समानबुद्धि नरनारी ॥ पुण्यराहाटीं वर्तती ॥६२॥
मृत्यु रोग दरिद्र दुःख ॥ दुर्बुद्धि अवर्षण पाप शोक ॥ तस्कर कापट्य पीडा निंदक ॥ अयोध्येमाजी नसेचि ॥६३॥
छत्रासी एक दंड प्रसिद्ध ॥ सुमनहारासी गुंफितां बंध ॥ सारी खेळतां मारी सुबुद्ध ॥ शूरत्व युद्धीं जाणिजे ॥६४॥
घरासी न ये ऋृषि भिक्षुक ॥ तरी लोकांस वाटे परम दुःख ॥ प्रजेसी साम्राज्य सुख देख ॥ देतील तेंच घेइजे ॥६५॥
त्रिकाळ गाई दुभती ॥ इच्छिलें तितुकें दुग्ध देती ॥ यथाकाळीं मेघ वर्षती ॥ समयोचित पाहूनियां ॥६६॥
धर्मशाळा मंडप विशाळ ॥ हिऱ्यांची लिंगें शोभती सोज्वळ ॥ आरक्त माणिकांच्या निर्मळ ॥ गणेशमूर्ति झगमगती ॥३७॥
घरोघरी वेदाध्ययन ॥ न्याय मीमांसा सांख्य संपूर्ण ॥ पतंजलि वेदांत व्याकरण ॥ हेच चर्चा होतसे ॥६८॥
टाळ मृदंग उपांगेसी तेथ ॥ कीर्तन करिती प्रेमळ भक्त ॥ राग उपराग भार्येंसहित ॥ सामगायन एक करिती ॥६९॥
लास्यकलाकुशल बहुत ॥ एक करिती तांडव नृत्य ॥ विद्युत्प्राय ध्वज तेथ ॥ देउळावरी झळकती ॥७०॥
चंदनाचे सडे घालूनी ॥ वाटा रंगविल्या कुंकुमेंकरूनी ॥ वृद्धदशा कोणालागूनी ॥ अयोध्येमाजी नसेचि ॥७१॥
नानातीर्थांचीं कारंजी बहुत ॥ घरोघरीं उफाळत ॥ नीळांचे मयूर धांवत ॥ बिदोबिदीं लवलाहें ॥७२॥
आळोआळीं पाहतां मंदिरें ॥ एकाहूनि एक सुंदरें ॥ गृहागृहा प्रति गोपुरें ॥ चित्रविचित्र शोभती ॥७३॥
असो ऐसी अयोध्या देखोन ॥ तटस्थ जाहले वानरगण ।ं तंव पूर्वद्वारें रघुनंदन ॥ अयोध्येच्या पातला ॥७४॥
महाद्वारीं गणेश सरस्वती ॥ त्यांची पूजा करून श्रीरघुपती ॥ आंत प्रवेशला त्वरितगती ॥ सकळ नृपांसहित पैं ॥७५॥
जैसा नद समुद्रीं मिळाला ॥ नंदनवनीं भ्रमर संचरला ॥ कीं चतुर्मुखाचे हृदयीं निघाला ॥ वेद जैसा षडंगेसी ॥७६॥
कीं वृत्रासुर मर्दून ॥ निजमंदिरीं प्रवेशे शचीरमण ॥ ॥ तेवीं सकळांसहित रघुनंदन ॥ अयोध्येंत प्रवेशला ॥७७॥
देव अंबरी पाहती ॥ असंख्य दाटले नृपती ॥ किरीटास किरीट आदळती ॥ रत्नें विखुरती चहूंकडे ॥७८॥
त्या अयोध्येच्या समस्त नारी ॥ ज्या देवांगनांहूनि सुंदरी ॥ रत्नदीप घेऊनियां करीं ॥ ओंवाळूं आल्या रामातें ॥७९॥
लक्षानुलक्ष नगरललना ॥ म्हणती राघवा चिन्मयलोचना ॥ जयलाभ तुझिया चरणा ॥ जवळी अखंड असोत ॥८०॥
म्हणोनि आपुल्या गोपुरावरूनी ॥ ओंवाळिती सकळ कामिनी ॥ राकाइंदूहूनि वदनीं ॥ प्रभा विशेष विराजे ॥८१॥
त्यांकडे पाहून रघुनाथ ॥ सुमंतास भू्रसंकेत दावित ॥ तो त्यासी समजला अर्थ ॥ जें कां हृद्रत रामाचें ॥८२॥
वस्त्रें अलंकार आणूनी ॥ तात्काळ गौरविल्या कामिनी ॥ तों नगरलोक धांवले ते क्षणीं ॥ मंडपघसणी जाहली ॥८३॥
तयांसी वेत्रधारी मारित ॥ ते दृष्टीं देखोन रघुनाथ ॥ तात्काळ परते केले दूत ॥ म्हणे जन सर्वत्र येऊं द्या ॥८४॥
आज्ञा होतांचि जाण ॥ जवळ आले सकळ जन ॥ पाहोनियां श्रीरामाचें वदन ॥ चरणीं मिठ्या घालिती ॥८५॥
लक्षोनियां श्रीरघुनाथा ॥ नारी टाकिती वरी अक्षता ॥ एक लिंबलोण तत्वतां ॥ मुखावरून उतरिती ॥८६॥
एक म्हणती तुजवरून ॥ राघवा जाऊं ओंवाळून ॥ एक म्हणती हें वदन ॥ पुनः दृष्टीं पडेना ॥८७॥
दिव्य सुमनांचे संभार ॥ वरोनी वर्षती सुरवर ॥ असो जगद्वंद्य रघुवीर ॥ निजमंदिरी प्रवेशला ॥८८॥
जाऊनि अंतर्गुहांत ॥ पुष्पांजली देवांस समर्पित ॥ राजयांच्या सेना समस्त ॥ अयोध्याप्रदेशीं उतरल्या ॥८९॥
अष्टदशपद्में वानर ॥ उतरले लंकेचे असुर ॥ तितुक्यांसी आदर उपचार । सुमंत शत्रुघ्न करिताती ॥९०॥
बिभीषण सुग्रीव राजे सकळी ॥ ते सदा असती रामाजवळी ॥ वसिष्ठें सामग्री सिद्ध केली ॥ राज्यपदाची तेधवां ॥९१॥
श्वेत चामर श्वेत छत्र ॥ श्वेत गज श्वेत तुरंग थोर ॥ चतुःसमुद्रीचें आणिलें नीर ॥ पंच पल्लव सप्त मृत्तिका ॥९२॥
सभामंडप देदीप्यमान ॥ तेथें मांडिले दिव्य सिंहासन ॥ मिळाले सकळ विद्वजन ॥ आणि नृपती सर्वही ॥९३॥
वसिष्ठ म्हणे राजीवनयना ॥ जलजगात्रा जानकीजीवना ॥ जगद्वंद्या अनंतसदना ॥ राज्य आतां अंगिकारीं ॥९४॥
भरत सप्रेमें बोले ॥ चतुर्दश वर्षें तप केले ॥ तें आजि शीघ्र काळें ॥ सुफळ जाहलें पाहिजे ॥९५॥
सिंहासनी बैसावें आपण ॥ मग अक्षय भांडारें फोडून ॥ द्रव्य याचकांसी देईन ॥ ब्रह्मानंदें करूनियां ॥९६॥
मग वसिष्ठें हातीं धरून ॥ मंडपा आणिला रघुनंदन ॥ सीतेसहित बैसवून ॥ अभिषेक केला वेदमंत्रीं ॥९७॥
घनश्याम पूर्ण रघुवीर ॥ तप्तकांचनवर्ण पीतांबर ॥ लेवविले दिव्य अलंकार ॥ मुकुट कुंडलें कौस्तुभादि ॥९८॥
जानकीसहवर्तमान ॥ सिंहासनीं बैसविला रघुनंदन ॥ सकळ भूपती येऊन ॥ अक्षता कपाळीं लाविती ॥९९॥
सुमुहूर्त वेळा साधून सत्वर ॥ वरी उभारिलें दिव्य छत्र ॥ तों सकळ वाद्यांचा गजर ॥ होता जाहला ते काळीं ॥१००॥
अध्याय छ्त्तीसावा - श्लोक १०१ ते १५०
जाहला एकचि जयजयकार ॥ सुमनें वर्षती सुरवर ॥ सकळ राजयांनीं करभार ॥ राघवापुढें समर्पिला ॥१॥
सर्व नृप करूनि नमन ॥ उभे ठाकती कर जोडून ॥ भरतें भांडार फोडून ॥ याचकजन गौरविले ॥२॥
उदार धीर रघुवीर ॥ ज्याचा बंधु भरत वीर ॥ मोटा बांधूनि अपार ॥ द्रव्य न्याहो म्हणतसे ॥३॥
पुरे पुरे हेचि मात ॥ याचक बोलती समस्त ॥ हय गज रत्नें अद्भुत ॥ दिधले बहुत यांचकां ॥४॥
गोदानें भूदानें अपार ॥ जें वेदीं बोलिलें साचार ॥ तितकें देऊन द्विजवर ॥ सुखी केले ते काळीं ॥५॥
ऐसा षोडश दिनपर्यंत ॥ सोहळा होतसे अद्भुत ॥ कळापात्रें येऊन तेथ ॥ विद्या दावित रामापुढें ॥६॥
लक्ष्मण आणि भरत ॥ शत्रुघ्न आणि सुमंत ॥ सुवराज्य त्यांते देत ॥ श्रीरघुनाथ ते समयीं ॥७॥
वस्त्रें भूषणें देऊन ॥ चवघे मुख्य प्रधान ॥ तुमच्या अनुमतेंकरून ॥ राज्य चालवीन राम म्हणे ॥८॥
असो दिव्य अन्नें निर्मून ॥ सकळ रायांसी दिधलें भोजन ॥ वस्त्रालंकारी पूर्ण ॥ सेनेसहित गौरविले ॥९॥
मग श्रीरामाची आज्ञा घेती ॥ सेनेसहित सकळ नृपती ॥ स्वदेशाप्रति तेव्हां जाती ॥ गुण वर्णिती राघवाचे ॥११०॥
सुग्रीव आणि बिभीषणास ॥ रामें राहविलें एक मास ॥ नित्य भोजन पंक्तीस ॥ नानाविलास सोहळे पैं ॥११॥
सिंहासनीं बैसतां रघुनाथ ॥ बंधू भोंवतें आनंदभरित ॥ भक्तिरसें शत्रुघ्न भरत ॥ चामरें वरी वारिती ॥१२॥
तों गवाक्षद्वारें ते समयीं ॥ अवलोकिती जाहली कैकयी ॥ म्हणे त्रिभुवनीं शोधितां पाहीं । अभागी नाही भरताऐसा ॥१३॥
चवदा वर्षें भिकारी ॥ जाऊनि बैसला वनांतरीं ॥ शेवटीं बंधूचें दास्य करी ॥ चामरें वरी वारितो ॥१४॥
माझे पूर्व पाप फळासी आलें ॥ ऐसें भरताची माता बोले ॥ वसिष्ठास बोलावून ते वेळे ॥ कैकयी सांगे एकांतीं ॥१५॥
म्हणे माझिया पोटी भरत ॥ दरिद्री जन्मला अत्यंत ॥ बंधूचें दास्य करित ॥ मज हें दुःख वाटतें ॥१६॥
मग बोले ब्रह्मसुत ॥ अजूनि तरी राहे निवांत ॥ ग्रासिला राजा दशरथ ॥ वना रघुनाथ धाडिला ॥१७॥
सच्चिदानंदन ब्रह्म पूर्ण ॥ तो हा अवतरला रघुनंदन ॥ मूर्खे तुज हे नाही ज्ञान ॥ अद्यापि कां कळेना ॥१८॥
जे ब्रह्मादिदेवांची ध्येय मूर्ति ॥ हृदयीं ध्यात अपर्णाति ॥ हृदयकमळीं वाहती ॥ सनकादिक प्रीतीनें ॥१९॥
पुराणपुरुष रघुनंदन ॥ त्याचे भजनीं लावीं मन ॥ आपली युक्ति ठेवीं झांकून ॥ नसतीं वचनें बोलू नको ॥१२०॥
तुजप्रति सांगावे ज्ञान ॥ जैसे काननामाजी रुदन ॥ कीं बधिरापुढें गायन ॥ लसणी कर्पूर घांसिला ॥२१॥
पुष्पवाटिकेंत पलांडु उपजला ॥ परी तो गुण न सांडी आपुला ॥ नित्य दुग्धें वायस धुतला ॥ परी कृष्णवर्ण नवजाय ॥२२॥
शर्करेचें आळें केलें ॥ माजी निंबबीज पेरिलें ॥ परी शेवटी कडू येती फळें ॥ व्यर्थ गेले कष्ट सर्व ॥२३॥
खापरास परिस घांसतां ॥ परी सुवर्ण नव्हेचि तत्वतां ॥ कीं दुग्धामाजी हरळ घालितां ॥ मवाळ नव्हे कल्पांतीं ॥२४॥
तैसें तुजप्रति जें जें शिकविलें ॥ तें तें सर्वही व्यर्थ गेले ॥ आतां स्वस्थ राहूनि उगलें ॥ चित्त ठेवीं रघुनाथीं ॥२५॥
ऐसें शिकवून तियेसी ॥ बाहेर आला वसिष्ठ ऋषि ॥ यावरी बिभीषणसुग्रीवांसी ॥ निरोप देतसे श्रीराम ॥२६॥
वानरांसी श्रीराम म्हणे ॥ भोजन करून गमन करणें ॥ ते केले मान्य वचन ॥ अवश्य म्हणती तेधवां ॥२७॥
ते दिवशीं मोठा सोहळा ॥ मेळवूनि द्विजांचा मेळा ॥ वानरांसहित सकळां ॥ भोजनविधि आरंभिला ॥२८॥
प्रेमाचिया गंधाक्षता ॥ लावी सर्वां सरसिजोद्भवपिता ॥ सुमनमाळा तत्वतां ॥ अर्पीत समस्तां आदरें ॥२९॥
चैतन्य परिमळद्रव्यें बहुत ॥ सर्वांस चर्चिलीं शोभिवंत ॥ उत्तर धूप दीप यथार्थ ॥ करूनि भोजना बैसविले ॥१३०॥
श्रीरामगृहीचें दिव्यान्न ॥ त्या सुवासालागीं ॥ वेधोन ॥ वसंत करी प्रदक्षिणा ॥ इच्छाभोजत तेथीचें ॥३१॥
त्या अन्नाचा सुवास बहुत ॥ स्वर्गीं देवांस आवंतूं जात ॥ विबुध लाल घोंटिती समस्त ॥ श्रीरामपंक्तीस जेवावया ॥३२॥
बैसावया सुवर्णपाट ॥ मांडिले दिव्यरत्नांचे ताट ॥ जडित अडणियांचे प्रकट ॥ दिव्य तेज चहूंकडे ॥३३॥
सुगंध उदकें भरूनियां ॥ जवळी ठेविल्या जडित झारिया ॥ पात्रांप्रति शोभती समया ॥ लावूनियां रत्नदीप ॥३४॥
प्रथम विश्वास संपूर्ण ॥ तेंच आधी वाढिले लवण ॥ विरक्तीचीं मिरगुंडें जाण ॥ नानासाधनें त्याचि शाखा ॥३५॥
सत्कर्मांचिया कोशिंबिरी ॥ वाढिल्या नवविधभक्तीचिया क्षीरी ॥ निश्चय शर्करा त्यावरी ॥ ऐसियापरी शुभ्र दिसे ॥३६॥
निजबोधचा भात पूर्ण ॥ अक्षय शांतीचें वरी वरान्न ॥ तेथें अभेद वडे करून ॥ नानापरीचें वाढिले ॥३७॥
पूर्णप्राप्तीचे मांडी थोर ॥ भूतकृपेच्या धारिया सुकुमार ॥ तेलवारिया गोडपुऱ्या अपार ॥ मिष्ट ऐसीं वाढिली ॥३८॥
सत्त्वघृतांत तळून ॥ गुळवरिया अंतरीं गोड पूर्ण ॥ क्षमाफेणिया शोभायमान ॥ समसमान सर्वांसी ॥३९॥
विवेकपापड चांगले ॥ वैराग्यअग्नीवरी भाजिले ॥ विज्ञान तेंचि अमृतफळें ॥ वाढिली केळें सत्वाची ॥१४०॥
सर्वांगभूती समता चोखडी ॥ तेच घमघमीत वाढिली कढी ॥ सज्जन जाणती तिची गोडी ॥ वेदांतशास्त्रवेत्ते जे ॥४१॥
मुख्य गुरुकृपेचें घृत ॥ त्याविणें अन्न विरस समस्त ॥ प्रेमेंकरून सद्यस्तप्त ॥ शुद्ध करीत अन्नातें ॥४२॥
जेवणार बसले सद्भक्त ॥ स्वानंदजळें पात्रें प्रोक्षित ॥ देहबुद्धीच्या चित्राहुति तेथ ॥ पात्राबाहेरी घातल्या ॥४३॥
सोहंगायत्री जपोनी ॥ देहबुद्धिनांवें सोडिले पाणी ॥ निवृत्ति आपोशन घेऊनी ॥ रामस्मरणें गर्जिले ॥४४॥
पंचप्राणांच्या प्राणाहुती ॥ योगाभ्यासें आधीं करिती ॥ शिखेची कामग्रंथि ॥ सत्वर सोडिती निजहस्तें ॥४५॥
निरभिमान संपूर्ण ॥ तेणेंच केले करक्षालन ॥ नेत्रांसी लाविलें जीवन ॥ जगज्जीवन सर्व दिसे ॥४६॥
श्रीरामभक्त क्षुधाक्रांत ॥ स्वाद घेऊनि प्रीतीनें जेवीत ॥ पद्मासन घालोनि निश्चित ॥ ग्रासामागें ग्रासी घेती ॥४७॥
भवरोगें जे वेष्टित ॥ नाही भावक्षुधा पोटांत ॥ ते टकमकां उगेच पाहात ॥ ग्रास एक न घेववे ॥४८॥
चंद्रोदयीं द्रवे सोमकांत ॥ इतर पाषाण कोरडे समस्त ॥ तैसे श्रीरामपंक्तीस जेविले भक्त॥ अभाग्यां प्राप्त कैचें तें ॥४९॥
ऐसी जेविती आनंदें ॥ नामें गर्जती महाशब्दें ॥ भावें चर्चा करिती ऋषि वेदें ॥ ज्याचे स्मरणेंकरूनियां ॥१५०॥
अध्याय छ्त्तीसावा - श्लोक १५१ ते २०२
जे दैवी संपत्तीनें सभाग्य होती ॥ तेच रामपंक्तीस जेविती ॥ तृप्तीचे ढेंकर देती ॥ ब्रह्मानंदेंकरूनियां ॥५१॥
जे त्रिभुवनपतीची राणी ॥ वाढी जानकी त्रिजगज्जननी ॥ तेथें न्यून पदार्थांची काहाणी ॥ कदाकाळीं पडेना ॥५२॥
स्वानुभव जळ सेवून ॥ कर्मधर्माचे उत्तरापोशन ॥ घेऊनि उठले ते जन ॥ आंचवले पूर्ण संसारा ॥५३॥
अमानित्व अदंभित्व ॥ हे विडे घेती समस्त ॥ निजधन नाममुद्रांकित ॥ दक्षिणा देती याचकां ॥५४॥
भक्तीचीं भूषणें वस्त्रें ॥ सद्भक्तांसी दिधली राजीवनेत्रें ॥ तो सोहळा वर्णावया वक्रें ॥ सहस्रवदना शक्ति नोहे ॥५५॥
ऐसे स्वपंक्तीस बैसवून ॥ दिधलें सकळांसी भोजन ॥ मग सभामंडपास येऊन ॥ रघुनंदन गौरवी तयां ॥५६॥
मुकुट कुंडलें सर्व अलंकार ॥ आपण स्वयें देत रघुवीर ॥ तैसेचि इतर वानर ॥ गौरविले रघुनाथें ॥५७॥
बिभीषण सुग्रीव जांबुवंत ॥ त्यांच्या सेना ज्या ज्या समस्त ॥ तितुक्या गौरवी रघुनाथ ॥ वस्त्रें अलंकार देऊनियां ॥५८॥
दोन सिंहासनें दोन छत्रें ॥ बिभीषणसुग्रीवा दिधली राजीवनेत्रें ॥ दिधली कित्येक उत्तरवस्त्रें ॥ नानावस्तू अपार ॥५९॥
परी पुढें असे हनुमंत ॥ त्याकडे न पाहे रघुनाथ ॥ वानरगण पहाती समस्त ॥ विपरीतार्थ देखोनी ॥१६०॥
कां न पाहे रघुनंदन ॥ तरी हनुमंताऐसें निधान ॥ हें ब्रह्मांड ओंवाळून ॥ तयारून टाकावें ॥६१॥
ज्याच्या उपकारांच्या राशी अपार ॥ मेरूपरीस जाहल्या थोर ॥ त्यासी द्यावया अलंकार ॥ दृष्टीस कांही दिसेना ॥६२॥
मग उठोनिया रघुपति ॥ हृदयी दृढ धरी मारुति ॥ म्हणे तव हृदयीं निश्चितीं ॥ मीच सर्वदा राहेन ॥६३॥
तुजवेगळा एक क्षण ॥ जिवलगा मी नव्हे जाण ॥ हनुमंतें दृढ धरिले चरण ॥ म्हणे मज हेंचि देईं ॥६४॥
सीतेनें वस्त्रें अलंकार ॥ देऊनि गौरविले सकळ वानर ॥ परी आपुले गळ्याचा दिव्य हार ॥ हनुमंतासी दीधला ॥६५॥
त्या हारासी तत्वतां ॥ उपमा नाहीं सर्वथा ॥ त्रिभुवनींचे मोल देतां ॥ तेंही उणे तयासी ॥६६॥
पृथ्वीचे मोल संपूर्ण ॥ एक एक मणी जाण ॥ तो हार जानकीनें घेऊन ॥ मारुतीच्या गळां घातला ॥६७॥
हनुमंत तात्काळ उडाला ॥ वृक्षावरी समोर बैसला ॥ एक एक मणि फोडिला ॥ दाढेखालीं घालूनियां ॥६८॥
जो मणि पाहे फोडून ॥ म्हणे यांत नाहीं रघुनंदन ॥ म्हणोनि देतसे भिरकावून ॥ व्यर्थ पाषाण काय हे ॥६९॥
बोलती सुग्रीवादि वानर ॥ व्यर्थ कां फोडिसी दिव्य हार ॥ मारुती म्हणे रघुवीर ॥ याचे अंतरीं दिसेना ॥१७०॥
वानर म्हणती तुझे हृदयीं ॥ राम दावीं ह्या समयीं ॥ ऐसें बोलतां लवलाहीं ॥ काय केलें हनुमंतें ॥७१॥
हृदयकपाट उघडिलें ॥ उदर विदारून दाविलें ॥ ती आंत श्रीरामरूप सांवळे ॥ समस्ती देखिलें एकदांचि ॥७२॥
जैसा सिंहासनी रघुनाथ ॥ तैसा मारुतीचे हृदयी दिसत ॥ मग वानर उठोनि समस्त ॥ नमस्कारिती हनुमंता ॥७३॥
असो अयोध्येसी निरंतर ॥ राहिला अंजनीचा कुमर ॥ वरकड सिद्ध जाहले वानर ॥ निजग्रामासी जावया ॥७४॥
लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न ॥ तिहीं सुग्रीव बिभीषण ॥ वस्त्राभरणीं गौरविलें पूर्ण ॥ सदना आपुलें नेऊनियां ॥७५॥
कौसल्या सुमित्रेप्रति ॥ सुग्रीव बिभीषण पुसती ॥ म्हणे माता हो आम्हांवरी प्रीति ॥ असो द्यावी बहुसाल ॥७३॥
कौसल्या सुमित्रा बोलत ॥ बारे तुमचे उपकार अमित ॥ विजयी करून रघुनाथ ॥ माझा मज भेटविला ॥७७॥
अमोल्य अलंकार देऊन ॥ गौरविले ते दोघेजण ॥ मग सुग्रीव आणि बिभीषण ॥ कैकयीसदना चालिले ॥७८॥
तों आडवा येऊन भरत ॥ तिकडे न जावें जी म्हणत ॥ कैकयी विपरीत बोलत ॥ चित्त खेद पावेल तुमचें ॥७९॥
ऐसें भरतें बोलोन ॥ परतविलें सुग्रीव बिभीषण ॥ रघुनाथाजवळी येऊन ॥ आज्ञा मागती जावया ॥१८०॥
उभे राहिले जोडोनि कर ॥ सर्वांचे अश्रूंनी भरले नेत्र ॥ म्हणती राघवा निरंतर ॥ सर्वथा आम्हां न विसरावें ॥८१॥
त्रिभुवनींचे राज्य टाकावें ॥ रामा तुजजवळीच नित्य राहावें ॥ परी हें प्राक्तन नाही बरवें ॥ ओढून नेतें बळेचि ॥८२॥
काय आठवावे उपकार ॥ जन्मोजन्मीं न पडावा अंतर ॥ तुझे बोल गोड निरंतर ॥ राघवा हृदयीं आठवती ॥८३॥
स्फुंदस्फुंदोनि दोघजण ॥ बोलती सुग्रीव बिभीषण ॥ मग म्हणे रघुनंदन ॥ तुमच्या हृदयीं वसें मी ॥८४॥
मग उठोनियां रघुनाथ ॥ दोघांचे मस्तकीं ठेवी हस्त ॥ मग सव्य घालोनि सीताकांत ॥ निघते जाहले ते काळीं ॥८५॥
तयांसी बोळवीत रघुवीर ॥ गेला अयोध्येबाहेर मग सर्व वानरीं नमस्कार ॥ रघुनाथासी घातला ॥८६॥
बिभीषण सुग्रीव जांबुवंत ॥ नळ नीळ शरभ वाळिसुत ॥ इहीं साष्टांग नमूनि रघुनाथ ॥ जाते जाहले ते काळीं ॥८७॥
दक्षिणपंथें चालिले त्वरित ॥ मागुती राघवाकडे पाहात ॥ तेथून नमस्कार घालित ॥ सद्रद चित्ती होऊनियां ॥८८॥
मग पवनवेगेंकरून ॥ कपि असुर निघाले तेथून ॥ किष्किंधेस सूर्यनंदन ॥ राहिला कपींसमवेत ॥८९॥
तेणें बिभीषण गौरविला ॥ मग घेऊनि असुरमेळा ॥ रावणानुज लंकेसीं आला ॥ स्वस्थानीं स्वस्थ राहिला ॥१९०॥
इकडे अयोध्येसीं रघुनाथ ॥ बंधूंसहित राज्य करित ॥ पृथ्वी संपूर्ण आनंदभरित ॥ दुःख किंचित असेना ॥९१॥
अकरा सहस्र वर्षेवरी ॥ अयोध्यानाथ राज्य करी ॥ लोक सर्व धर्माधिकारी ॥ पाप तिळभरी असेना ॥९२॥
अवतार हरि उदंड धरी ॥ परी बहुत सुख रामावतारीं ॥ अकरासहस्र वर्षवरी अक्षय राज्य चालविलें ॥९३॥
जरा मृत्यु दुःख दरिद्र ॥ राज्यांत नाहीं अणुमात्र ॥ सीतेसहित राजीवनेत्र ॥ ब्रह्मांनंदें वर्ततसे ॥९४॥
वसिष्ठ विश्वामित्र अगस्ति ॥ आणिक ऋषि जैसे गभस्ति ॥ अयोध्येमाजी सदा वसती ॥ जनकजापतीचे समीप ॥९५॥
अगस्तीच्या मुखें श्रवण ॥ नित्य करी रघुनंदन ॥ सदा तृप्त याचकजन ॥ राघवदर्शन घेतांचि ॥९६॥
सुरस रामविजय ग्रंथ ॥ उत्तराकांड कथा अद्भुत ॥ राज्यीं बैसला राजीवनेत्र ॥ धन्य कार्यार्थ सुरस हा ॥९७॥
रामविजयाचें एक आवर्तन ॥ करी संपूर्ण पापाचें दहन ॥ आणि शत्रुपराजय पूर्ण ॥ श्रवण करितां होतसे ॥९८॥
अज्ञानांसी होय ज्ञान ॥ निपुत्रिकांसी पुत्रसंतान ॥ भवरोग जाय विरून ॥ भावेंकरून परिसतां ॥९९॥
अयोध्याप्रवेश जाहला पूर्ण ॥ पुढें रसाळ कथा गहन ॥ श्रवण करोत पंडितजन ॥ राघवीं मन समर्पूनियां ॥२००॥
अयोध्यापुरवासिया रामा ॥ श्रीब्रह्मानंदा कल्याणधामा ॥ श्रीधरवरदा पूर्णकामा ॥ नामा अनामा अतीत तूं ॥१॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ षट्त्रिंशत्तमोध्याय गोड हा ॥२०२॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्रीरामचंद्रार्पणामस्तु ॥ श्रीमज्जगदीश्वरार्पणमस्तु ॥ अध्याय ॥ ॥३६॥
ओंव्या ॥२०२॥
॥श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
