छठ पूजा आख्यायिकेनुसार, ब्रह्माने स्वतःला दोन भागात विभागून विश्वाची निर्मिती केली, ज्यामध्ये उजवी बाजू मानवाचे प्रतिनिधित्व करते आणि डावी बाजू निसर्गाचे प्रतिनिधित्व करते. असे मानले जाते की अधिष्ठाता देवता प्रकृती देवीचा एक भाग देव सेना असे म्हणतात. निसर्गाचे सहावे रूप म्हणून, देवीचे एक नाव षष्ठी आहे, ज्याला छठी मैया असेही म्हणतात. छठ पूजा आख्यायिकेनुसार, प्राचीन काळी, एक ब्राह्मण होता जो सूर्य देवाचा मोठा भक्त होता. नियमितपणे स्नान केल्यानंतर, तो सूर्य देवाची पूजा करायचा आणि कथा करायचा. तथापि ब्राह्मण काम करत नव्हता, ज्यामुळे त्याच्याकडे उत्पन्नाचा कोणताही स्रोत नव्हता. घरी असताना, ब्राह्मणाची पत्नी त्याला सतत पैसे कमविण्यास प्रोत्साहित करत असे आणि जेव्हा तो बाहेर जायचा तेव्हा शेजारचे त्याला निरुपयोगी म्हणत असे. सर्वांच्या टोमण्यांनी ब्राह्मण व्यथित झाला.
एके दिवशी, सकाळी लवकर स्नान केल्यानंतर, तो त्याचे पूजा साहित्य घेऊन जंगलात गेला. तो एका सुक्या पिंपळाच्या झाडाखाली बसला आणि प्रार्थना करू लागला. पूजा केल्यानंतर, ब्राह्मणाने सूर्यदेवाची गोष्ट सांगितली आणि पिंपळाच्या झाडाजवळील एका तलावातून पाणी घेऊन सूर्यदेवाला अर्पण केले. सूर्यदेवाला पाणी अर्पण करताच, पाणी पिंपळाच्या झाडाकडे वाहू लागले आणि सुक्या पिंपळाचे झाड हिरवेगार झाले. मग सूर्यदेव प्रत्यक्ष प्रकट झाले आणि ब्राह्मणाला म्हणाले, "ब्राह्मण, मी तुझ्यावर खूप प्रसन्न आहे. तुला हवे ते वर माग." ब्राह्मणाने आवाज ऐकला तेव्हा तो घाबरला, त्याला भीती वाटली की पिंपळाचे झाड कदाचित भुताने वेढलेले असेल. नियमितपणे जेव्हा जेव्हा ब्राह्मण सूर्यदेवाला पाणी अर्पण करायचा तेव्हा त्याला तोच आवाज ऐकू यायचा. काळजीने ब्राह्मण खूप कमकुवत झाला. जेव्हा ब्राह्मण अनेक दिवस घरी परतला नाही, तेव्हा ब्राह्मणाची पत्नी त्याला शोधण्यासाठी जंगलात गेली आणि त्याची स्थिती पाहून ती देखील काळजीत पडली. ब्राह्मणाने तिला त्याच्या चिंतेचे कारण सांगितले: सूर्यदेवाला पाणी अर्पण केल्यानंतर दररोज त्याला एक आवाज ऐकू येत असे.
ब्राह्मणाची संपूर्ण कहाणी ऐकल्यानंतर, ब्राह्मण स्त्री म्हणाली, "जेव्हा तुम्ही पाणी अर्पण केल्यानंतर हा आवाज ऐकाल, तेव्हा मला विश्वास आहे की सूर्यदेव स्वतः येत आहेत. जर तुम्हाला उद्या तोच आवाज ऐकू आला तर काहीही मागा." ब्राह्मणाने उत्तर दिले, "मी कसे मागू? मला काहीही कसे मागायचे हे माहित नाही. जर मला जास्त बोलायचे असेल तर मी विसरून जाईन. कमी शब्दात जास्त मिळवण्यासाठी मला एक युक्ती सांग." ब्राह्मण स्त्री म्हणाली, "कृपया हे सांगा: 'नऊ मजली राजवाड्यात, मला माझ्या नातवंडांना सोन्याच्या पाळण्यात दास-दासींकडून खात- खेळत असताना माझ्या डोळ्यांनी पहायचे आहे.' अशा प्रकारे, दीर्घायुष्य, एक राजवाडा, मुले, नातवंडे, सुना, संपत्ती, सर्वकाही मिळेल." ब्राह्मण म्हणाला, "मला काहीही समजले नाही." ब्राह्मण स्त्रीने उत्तर दिले, "जर संपत्ती असेल तरच सोन्याचा पाळणा, नोकर आणि दासी असतील. जर तुमचे डोळे आणि गुडघे निरोगी असतील तरच तुम्ही तुमच्या डोळ्यांनी तुमच्या नातवंडांना सोन्याच्या पाळण्यात हलवू शकाल. जर तुम्हाला मुले आणि सुना असतील तरच तुम्ही तुमच्या नातवंडांना पाहू शकाल." हे ऐकून ब्राह्मण म्हणाला, "हो, ठीक आहे, आता मला सगळं समजलं."
दुसऱ्या दिवशी, ब्राह्मण स्नान करत होता, प्रार्थना करत होता आणि सूर्यदेवाची प्रार्थना करत होता, तोच आवाज ऐकू आला. ब्राह्मणाने ब्राह्मण महिलेने सांगितलेल्या शब्दांची पुनरावृत्ती केली. मग सूर्यदेव म्हणाला, "तू निष्पाप दिसत आहेस, पण तू सर्व काही एकाच वेळी मागितलेस. तू जे मागितले ते तुला नक्कीच मिळेल." ब्राह्मणाची झोपडी राजवाड्यात रूपांतरित झाली आणि काही वेळातच सर्व लोक राजाऐवजी त्याची स्तुती करू लागले. जेव्हा ही बातमी राजाला कळली तेव्हा त्याने ब्राह्मणाला बोलावून विचारले की अचानक ही संपत्ती कुठून आली. ब्राह्मणाने उत्तर दिले, "मी चोरी केलेली नाही किंवा लुटलेली नाही; सूर्यदेवाच्या कृपेने मला ते सर्व मिळाले आहे." ब्राह्मणाने राजाला संपूर्ण गोष्ट सांगितली, पण राजाने उत्तर दिले, "ब्राह्मण माझा मुलगा नाही. आता मी काय करावे ते सांगा." ब्राह्मणाने सूर्यदेवाची पूजा करण्याची पद्धत सांगितली आणि राजाने तसे केले. दहाव्या महिन्यात राजाला एक सुंदर मुलगा झाला. त्या क्षणापासून, लोक सूर्यदेवाचे गुणगान करू लागले. "हे सूर्यदेवा, ज्याप्रमाणे तू ब्राह्मण आणि राजाच्या इच्छा पूर्ण केल्या, त्याचप्रमाणे तू सर्वांच्या इच्छा पूर्ण करतोस." जय छठी मैया म्हणा!
छठ पूजा व्रत कथेचे महत्त्व
छठ पूजा हा सूर्यदेवाला समर्पित एक प्राचीन हिंदू सण आहे. छठ उत्सवादरम्यान, छठी मैय्याची पूजा करण्यासोबतच, सूर्यदेवाला नैवेद्यही अर्पण केले जातात. दरवर्षी, कार्तिक महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या चतुर्थी तिथीला छठ पूजा सुरू होते, परंतु षष्ठी आणि सप्तमी तिथीला छठी मैया आणि सूर्यदेवाची विशेष पूजा केली जाते. असे मानले जाते की छठ व्रत पाळल्याने आणि व्रत कथा वाचल्याने किंवा ऐकल्याने संततीचे सुख मिळते आणि दीर्घायुष्याचे आशीर्वाद मिळतात.
