गुरूचरित्र – अध्याय चव्वेचाळीसावा
रविवार, 29 नोव्हेंबर 2020 (10:42 IST)
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
नामधारक म्हणे सिद्धमुनि । श्रीगुरुचरित्र तुम्ही देखिलें नयनीं ।
तुमचें भाग्य काय वानूं वदनीं । परब्रह्म देखिलें असे ॥१॥
तुमचेनि प्रसादेंसीं । अमृतपान झालें आम्हांसी ।
आतां कष्ट आम्हां कायसी । सकळाभीष्ट लाधलों ॥२॥
तुम्ही भेटलेति मज तारका । दैन्य गेलें सकळ दुःख ।
सर्वाभीष्ट लाधलों सुख । गुरुचरित्र ऐकतां ॥३॥
मागें कथानक सांगितलें । श्रीगुरु संगमीं राहिले ।
पुढें काय अपूर्व वर्तलें । निरोपावें दातारा ॥४॥
सिद्ध सांगे नामधारकासी । ऐक वत्सा विस्तारेंसीं ।
विचित्र झालें येरे दिवसीं । एकचित्तें परियेसा ॥५॥
'नंदी' नाम एक ब्राह्मण । सर्वांगीं कुष्ट श्वेतवर्ण ।
तुळजापुरा जाऊन । वर्षें तीन आराधिलें ॥६॥
तीन संवत्सर उपवास । द्विज कष्टला बहुवस ।
निरोप झाला सायासें । चंदलापरमेश्वरीजवळी जाणें ॥७॥
जगदंबेचा निरोप घेऊनि । आला चंदलापरमेश्वरीस्थानीं ।
मास सात पुरश्चरणीं । पुनरपि केले उपवास ॥८॥
नानापरी कष्टतां । स्वप्न जाहलें अवचिता ।
तुवां जावें त्वरिता । गाणगग्रामस्थानासी ॥९॥
तेथें असती श्रीगुरु । त्रयमूर्तीचा अवतारु ।
वेष धरिला असे नरु । तेथें होसील उत्तमांगी ॥१०॥
ऐसे निरोप त्यासी जाहले । विप्र म्हणे भलें केलें ।
मास सात कां चुकर केलें । जरी तुझे हातीं नोहेचि ॥११॥
जगन्माता तुळजा भवानी । तिचा निरोप घेऊनि ।
आलों तुजपाशीं ठाकोनि । तूं दैवत म्हणोनियां ॥१२॥
दैवतपण ठाउकें जाहलें । आम्हांसी निरोप दिधलें ।
मनुष्यापाशीं जा म्हणितलें । तुझे हातीं नोहेचि कांहीं ॥१३॥
तूं जगद्दैवत जगदंबा म्हणविसी । आम्हां मनुष्यापाशीं पाठविसी ।
नांव जाहलें दैवतपणासी । भाग्य माझें म्हणतसे ॥१४॥
मनुष्यापाशीं जा म्हणावयासी । लाज नये कैसी तुम्हांसी ।
ओळख जाहली दैवतपणासी । उपवासी सात महिने ॥१५॥
पहिलेंचि जरी निरोप देत । इतुके कष्ट आम्हां न होत ।
दुराशा केली मी परदैवत । म्हणोनि, दुःख करी नानापरी ॥१६॥
ऐसें अनेकपरीनें । दुःख करीतसे तो ब्राह्मण ।
पुन्हा मागुती पुरश्चरण । करीन म्हणे तो द्विजवर ॥१७॥
म्हणे मज बरवें होणें । अथवा आपुला प्राण देणें ।
ऐसें बोलोनि निर्वाणें । विप्र धरणें बैसला ॥१८॥
पुनरपि स्वप्न तयासी । तैसेंचि होय परियेसीं ।
आणिक समस्त भोपियांसी । तेणेंचिपरी स्वप्न होय ॥१९॥
सकळ भोपे म्हणती तयासी । आजि स्वप्न झालें आम्हांसी ।
छळण न करीं गा देवीसी । निरोपासरसा जाईं वेगीं ॥२०॥
तूं तरी आतां नव जासी । आम्हां निरोप झाला ऐसी ।
बाहेर घालूं तुम्हांसी । देवळांत येऊं नेदूं ॥२१॥
इतुकें जाहलियावरी । पारणें केलें द्विजवरीं ।
पूजा करी नानापरी । निरोप घेऊनि निघाला ॥२२॥
गाणगाग्रामासी आला । मठीं जाऊनि पुसों लागला ।
भक्तजन सांगती त्याला । संगमीं आहेत गुरुमूर्ति ॥२३॥
भक्त म्हणती तयासी । श्रीगुरु येतील पारणेसी ।
काल शिवरात्री-उपवासी । आतां येतील परियेसीं ॥२४॥
इतुकिया अवसरीं । श्रीगुरु आले साक्षात्कारी ।
ग्रामलोक द्विजातें वारी । राहें दूरी नको सन्मुख ॥२५॥
श्रीगुरु आले मठांत । द्विज उभा होता चिंतीत ।
भक्तजन सांगती मात । विप्र एक आला असे ॥२६॥
सर्वांगीं असे श्वेत । स्वामिदर्शना आलों म्हणत ।
श्रीगुरु म्हणती आपण जाणत । संदेहरुपें आला असे ॥२७॥
म्हणती बोलावा मठांत । भक्त गेले धांवत ।
तया द्विजातें पाचारीत । आला विप्र आंगणा ॥२८॥
दुरोनि देखिलें श्रीगुरुसी । नमन करीत लोळे भूमीसी ।
श्रीगुरु म्हणती तयासी । संदेहरुपें आलासि कां ॥२९॥
देवीपासूनि मनुष्यापाशीं । येणें झालें काय कार्येंसी ।
संदेह करोनि मानसीं । कैसा आलासि द्विजवरा ॥३०॥
ऐसें वचन ऐकोनि । आपुले मनींचें जाणिलें म्हणोनि ।
क्षमा करीं गा स्वामी म्हणोनि । लोटांगणीं येतसे ॥३१॥
म्हणे स्वामी आपण तमांध । तुझे दर्शनें झालों सुबुद्ध ।
अज्ञानें वेष्टिलों होतों मंद । नेणें सोय परब्रह्मा ॥३२॥
तूं साक्षात् वस्तु म्हणोनि । नेणों आपण तमोगुणी ।
आजि माझा सुदिन । दर्शनें झालों पुनीत ॥३३॥
पापकर्मी पापी आपण । पापात्मा नेणें निज खूण ।
पापें संभवलों पूर्ण । आलों शरण तुजपाशीं ॥३४॥
तूं भक्तजनां आधार । शरणागता वज्रपंजर ।
ब्रीद वानिती सचराचर । श्रीगुरु नृसिंहसरस्वतीचें ॥३५॥
आजि माझें कुकर्म गेलें । परब्रह्मचरण देखिलें ।
मनोरथ माझे पुरले । कृपासागरा यतिराया ॥३६॥
तूं भक्तजनाची कामधेनु । मनुष्यवेषीं आलासि अवतरोनु ।
तुझा पार जाणे कवणु । त्रैमूर्ति तूंचि होसी ॥३७॥
जैसी सगरांवरी गंगा । पावन करावया आली जगा ।
तैसा तूं भक्तसेवकवर्गा । तारावया अवतरलासी ॥३८॥
का अहिल्या झाली पाषाण । दिव्यदेही झाली लागतां चरण ।
तैसें मज आजि निर्गुण । झालें स्वामी गुरुनाथा ॥३९॥
व्रतबंध विवाह झालियावरी । व्याधि उद्भवली आपुले शरीरीं ।
स्त्री राहिली माहेरीं । स्पर्शों नये शरीर म्हणे ॥४०॥
आपुले असती मातापिता । सकळ म्हणती जाईं परता ।
दुःख जाहलें अपरिमिता । संसार त्यजूनि निघालों ॥४१॥
गेलों होतों तुळजापुरा । उपवास केले अपारा ।
मज म्हणती तूं पापभारा । नव्हे तुज बरवें आतां ॥४२॥
निरोप दे जा सन्नतीं । जेथें चंदलापरमेश्वरी वसती ।
तेथें होईल निवृत्ति । पाप जाईल म्हणोनि ॥४३॥
तेथेंही कष्ट केले बहुत । नव्हेचि कांहीं, देवी उबगत ।
निरोप झाला जा म्हणत । कृपामूर्ति तुजपाशीं ॥४४॥
ऐसें माझें दैव हीन । उबगताति देव आपण ।
मज देखोनि निर्वाण । बाहेर घाला म्हणताति ॥४५॥
देवता आपण उबगताति । मनुष्य कैसे मज देखती ।
निर्वाणीं आलों तुम्हांप्रती । निर्धार केला मरणाचा ॥४६॥
ऐसा पापी असोनि आपण । काय करावें अंग हीन ।
तोंड न पाहती कुष्ठी म्हणोन । मरण बरवें यापरतें ॥४७॥
आतां असे एक विनंति । होय अथवा नव्हे निश्चितीं ।
शीघ्र निरोपावें यति । दैवतें चाळवितीं आशाबद्धें ॥४८॥
मज चाड नाहीं शरीराची । प्राण देईन सुखेंचि ।
तूं रक्षक माउली शरणागताची । निरोपावें दातारा ॥४९॥
ऐसें करुणावचन ऐकोन । श्रीगुरु बोलती हांसोन ।
सोमनाथ ब्राह्मण बोलावून । निरोप देती न्याया संगमासी ॥५०॥
बरवा संकल्प सांगोनि । स्नान करवा षट्कूळभुवनीं ।
अश्वत्थप्रदक्षिणा करवूनि । वस्त्रें टाका दूर त्याचीं ॥५१॥
नवीं वस्त्रें द्या यासी । शीघ्र आणा पारणेसी ।
ऐसा निरोप देती त्यांसी । दोघे गेले झडकरी ॥५२॥
स्नान करुनि बाहेर आला । शरीरवर्ण पालटला ।
अश्वत्थप्रदक्षिणा करूं लागला । सु-वर्ण जाहलें सर्वांग ॥५३॥
वस्त्रें देती ब्राह्मणासी । जीर्ण वस्त्रें टाकिती दूरेंसी ।
जेथें टाकिती ते भूमीसी । क्षार भूमि होय त्वरित ॥५४॥
सांगातें घेऊनि द्विजासी । सोमनाथ आला मठासी ।
चरणीं घातलें तयासी । लोक सर्व विस्मित ॥५५॥
नंदीनामें केला नमस्कार । संतोषें स्तोत्र करी अपार ।
हर्षें जाहला निर्भर । लोळतसे पादुकावरी ॥५६॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । तुझी कामना झाली परियेसीं ।
सर्वांग आहे कैसी । अवलोकोनि पाहें म्हणती ॥५७॥
पाहतां सर्वांग बरवें जाहलें । तावन्मात्र जंघेसी राहिलें ।
पाहतां मन त्याचें भ्यालें । म्हणे स्वामी असे थोडें ॥५८॥
तुझी कृपादृष्टि झाली असतां । थोडें राहिलें म्हणे केवीं आतां ।
करीतसे दंडवता । कृपा करीं गा परमात्मा ॥५९॥
श्रीगुरुमूर्ति निरोपिती तयासी । तूं संशय करोनि आलासी ।
मनुष्य काय करील म्हणोनि मानसीं । तेणें गुणें राहिलेंथोडें॥६०॥
त्यासी असे एक प्रतीकार । तुवां कवित्व सांगावें अपार ।
आमुची स्तुति करावी निरंतर । बरवें होईल तुज मग ॥६१॥
नंदीनामा म्हणे स्वामीसी । लिखित नेणें वाचायासी ।
कैसें करुं मी कवित्वासी । मंदमति असे आपण ॥६२॥
काय जाणें कवित्वस्थिति । मज नाहीं काव्यव्युत्पत्ति ।
स्वामी ऐसा निरोप देती । म्हणोनि चरणीं लागला ॥६३॥
श्रीगुरु म्हणती द्विजासी । मुख उघडीं काढीं जिव्हेसी ।
विभूति शिंपिती तयासी । ज्ञान उपजलें ब्राह्मणा ॥६४॥
चरणांवरी ठेविला माथा । उभा ठेला स्तोत्र करितां ।
म्हणे स्वामी मी नेणता । सेवेसी नव्हे अराणुक ॥६५॥
मायापाशीं वेष्टोनि । बुडत होतों संसारगहनीं ।
आठवण न करीं कधीं मनीं । तुझे चरणा विसरलों ॥६६॥
संसार-सागर मायाजाळ । योनीं जन्मोनि चौर्यांशीं लक्षकुळ ।
आठवण नव्हे तुझें नाम केवळ । मंदमति जाहली मज ॥६७॥
स्वेदज अंडज उद्भिज्जेंसी । जन्मा आलों पशुयोनीसी ।
तव ज्ञान कैंचें आम्हांसी । स्थावर जंगम जैं होतों ॥६८॥
नानायोनींत मनुष्य विशेष । शूद्रादि याती बहुवस ।
जधीं होतों त्या जन्मास । काय जाणें तुझी सोय ॥६९॥
समस्त जन्मांत एक । ब्राह्मनजन्म विशेख ।
काय करावें होऊनि मूर्ख । गुरुसोय नेणे नर ॥७०॥
मातेचें शोणित पित्याचें रेत । संपर्क जहाला जननीगर्भांत ।
जैसें सुवर्ण मुशीं असे कढत । दिवस पांच बुद्बुदाकार ॥७१॥
पंधरा दिवसा होय स्थिर । एक रस होऊनि निर्धार ।
तधीं मी काय जाणें गुरु । नाहीं पंचतत्त्वें मज ॥७२॥
मासें एक पिंड होय । द्वय मासीं शिर पाय ।
तिसरे मासीं सर्व अवयव । नवद्वारें झालीं मग ॥७३॥
पंचतत्त्वे होतीं एक । वायु-आप-पृथ्वी-तेज-ख ।
प्राण आला तात्काळिक । तधीं स्मरण कैंचें मज ॥७४॥
पांचवे मासीं त्वचा रोम । सहावे मासीं उच्छ्वास आम्हां ।
सातवे मासीं श्रोत्र जिव्हा । मेद मज्जा दृढ जाहली ॥७५॥
ऐसे नव मास कष्टत । होतों जननिये-गर्भांत ।
रुधिर-विष्ठा-मूत्रांत । कष्टलों भारी स्वामिया ॥७६॥
माता भक्षी उष्ण क्षार । तेणें तीक्ष्णें कष्टलों अपार ।
पडे लोळे अनेक प्रकार । दुःख तेव्हां सांगूं कोणा ॥७७॥
मना आलें भक्षण करीं । दुःख होय मज अपारी ।
ऐसें नवमासवरी । मातागर्भीं कष्टलों ॥७८॥
तधीं कैचें तुझें स्मरण । वेष्टिलों होतों मायावरणें ।
स्मरलों नाहीं तुझे चरण । मग योनिमुखीं जन्मलों ॥७९॥
उपजतांचि आपणासी । आयुष्य लिहिलें लल्लाटेसी ।
अर्घ गेलें वृथा निशीं । रात्रीं निद्रा मानवा ॥८०॥
उरले आयुष्यांत देखा । तीन भाग केले विशेखा ।
बाल यौवन वृद्धाप्य ऐका । निर्माण झाले तये वेळीं ॥८१॥
बाळपणीं आपणासी । कष्ट झाले असमसाहसी ।
मज घालिती पाळणेसी । मूळमूत्रांत लोळतसें ॥८२॥
बाळपणींचें दुःख आठवितां । शोक होय मज अपरिमिता ।
काय सांगूं गुरुनाथा । नाना आपदा भोगिल्या ॥८३॥
शयनस्थानीं मलमूत्रांत । निरंतर असें लोळत ।
आपली विष्ठा आपण खात । अज्ञानतिमिरें वेष्टिलों ॥८४॥
एकादे समयीं आपणासी । पोटशूळ उठे बहुवसीं ।
रोदन करितां परियेसीं । स्तनपान मला करविती ॥८५॥
क्षुधाक्रांत होय बहुत । मज म्हणती पोट दुखत ।
अंगुली घालूनि मुखांत । वोखद मज पाजविती ॥८६॥
ऐसें क्षुधेनें पीडितां बहुत । मज घालिती पाळण्यांत ।
हालविती पर्यंदें गात । क्षुधाक्रांत रुदन करीं ॥८७॥
म्हणती रुदन करितो बाळ । मुखीं शिंपिती कांजीतेल ।
रक्षा बांधिती मंत्रें केवळ । नेणे माता भूक माझी ॥८८॥
पाळण्यांत घालिती कौतुकें । प्रावरणांत असतां वृश्चिकें ।
मारीतसे पाठीं डंक । प्रलाप मी करीतसें ॥८९॥
आणिक पाळणा हालविती । राहें राहें उगा म्हणती ।
स्तनपान मागुती करविती । वृश्चिकविष नेणतां ॥९०॥
तेणें दुःखें स्तनपान न करीं । मागुती घालिती पाळण्याभीतरीं ।
वृश्चिक मज डंक मारी । प्राणांतिक मज होय ॥९१॥
माता खाय अंबट तिखट । स्तनपानें मज अपार वोखट ।
अति मधुर क्षीर अंबट । तेणें खोकतसें सर्वकाळीं ॥९२॥
नाना औषधें मज देती । तेणें माझे डोळे दुखती ।
कुंकुम लवणक्षार भरिती । डोळे आले म्हणोनियां ॥९३॥
ऐसे कष्ट धुरंधर । बाळपणीं जाहले अपार ।
वाढलों कष्ट भोगीत फार । वर्षें बारा लोटलीं ॥९४॥
तधीं तुझे चरणस्मरणा । मज कैंचें गा देवराणा ।
कष्टलों मी याचिगुणा । पूर्वजन्म नाठवेचि ॥९५॥
दोन भाग उरले आपणासी । मदनें व्यापिलें शरीरासी ।
जैसा पतंग दीपासी । भ्रमिजेत उन्मत्त ॥९६॥
नेणें मी गुरु माता पिता । समस्तांतें करी निंदा वार्ता ।
परस्त्रीवरी करीं चिंता । कुळाकुळ न विचारीं ॥९७॥
ब्राह्मणातें निंदा करी । वृद्धाच्या चेष्टा करी अपारी ।
मदें व्यापिलें असे भारी । नाठवती तुझे चरण मज ॥९८॥
मांसाचे कवळाकारणें । मत्स्य जाय जेवीं प्राणें ।
तैसा आपण मदनबाणें । वश्य जाहलों इंद्रियांसी ॥९९॥
नानावर्ण स्त्रियां भोगिलें । परद्रव्य अपहारिलें ।
सिद्धमहंतांतें निंदिलें । दृष्टीं न दिसे माझे कांहीं ॥१००॥
ऐसा मदनें व्यापूनि । मागें पुढें न पाहें नयनीं ।
पतंग जाय धांवोनि । दीपावरी पडे जैसा ॥१॥
ऐसा वेष्टोनि मदनबाणीं । न ऐके सुबुद्धि कधीं श्रवणीं ।
सोय न धरीं तुझे चरणीं । यौवनपण गेलें ऐसें ॥२॥
मग वृद्धाप्य आले शरीरासी । उबग होय स्त्रीपुत्रांसी ।
श्वासोच्छ्वास कफेसीं । सदा खोकला होय मज ॥३॥
अवयव सर्वही गलित होती । केश पांढरे होती त्वरिती ।
दंतहीन, श्रवणें न ऐकिजेति । दृष्टीं न दिसे, नासिक गळतें ॥४॥
ऐसा नाना रोगें कष्टतां । तुमची सेवा कधीं घडणें आतां ।
स्वामी तारका श्रीगुरुनाथा । संसारसागरा कडे करीं ॥५॥
ऐसा मंदमति आपण । न ओळखेचि तुझे चरण ।
तूंचि केवळ नारायण । अवतार तूं श्रीगुरुमूर्ति ॥६॥
तूंचि विश्वाचा तारक । धरोनियां नरवेष ।
त्रयमूर्ति तूंचि एक । परब्रह्म श्रीगुरुनाथा ॥७॥
दिवांध नेणती तुज लोक । तूंचि विश्वाचा पाळक ।
मी किंकर तुझा सेवक । संसार-धुरंधरीं तारीं मज ॥८॥
ऐसें नानापरी स्तोत्र । करीतसे नंदीनामा पवित्र ।
जन पाहताति विचित्र । त्यांसी म्हणे नंदीनामा ॥९॥
ऐका हो जन समस्त । श्रीगुरू जाणा परब्रह्मवस्तु ।
आपण पाप केलें बहुत । दर्शनमात्रें सर्व गलें ॥११०॥
जैसें तृणाचे बणवीसी । अग्नि लागतां क्षणें कैसी ।
गुरुकृपा होय ज्यासी । पाप जळे तयापरी ॥११॥
'चरणं पवित्रं विततं पुराणं' । ऐसें बोले वेद आपण ।
सेवा सेवा हो गुरुचरण । गुरुवेगळा देव नाहीं ॥१२॥
ब्रह्मदेवें आपण देखा । दुष्टाक्षरें लिहिलीं कपाळिका ।
तैसेही होय निका । श्रीगुरुचरणीं लागतां ॥१३॥
जवळी असतां निधान । कां नोळखा हो तुम्ही जन ।
नृसिंहसरस्वती कामधेनु । भजा भजा हो सकळिक ॥१४॥
इहसौख्य ज्ञान ऐका । अंतीं पावे वैकुंठलोका ।
संदेह नाहीं होईल सुखा । सत्य जाणा हो बोल माझा ॥१५॥
नंदीनामा स्तोत्र करितां । श्रीगुरु संतोषी अत्यंता ।
भक्तांसी ऐसा निरोप देत । 'कवीश्वर' म्हणा यासी ॥१६॥
कवि 'बसवरस' नाम तयासी । निर्धार केला आम्हीं भरंवसीं ।
ऐसें कृपेनें बोलती त्यासी । ऐकोनि चरणीं लागला ॥१७॥
जें कां शेष होतें जंघेवरी । तें तात्काळ गेलें दूरी ।
नंदीनामा आनंद करी । राहिला सेवा करीत देखा ॥१८॥
सिद्ध म्हणे नामधारकासी । श्रीगुरुचरित्र ऐसें परियेसीं ।
कथा करीत कवि बसवरसी । श्रीगुरुसेवेसी राहिला ॥१९॥
नामधारक म्हणे सिद्धमुनि । दुसरा कवि 'नरहरि' म्हणोनि ।
तो केवीं झाला शिष्य सुगुणी । कवेश्वर भक्त जाहला ॥१२०॥
तें विस्तारोनि आम्हांसी । सांगा स्वामी कृपेंसी ।
वांछा असे मानसीं । गुरुचरित्र ऐकावें ॥२१॥
म्हणे सरस्वती-गंगाधर । पुढील कथेचा विस्तार ।
ऐकतां होय मनोहर । नामस्मरण कामधेनु ॥१२२॥
इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे द्विजकुष्टपरिहारो नाम चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥४४॥
॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥ ( ओंवीसंख्या १२२ )
॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
