लेपाक्षीः भारतातील या मंदिरात खांब खरंच अधांतरी लटकत आहे का?
शुक्रवार, 21 ऑक्टोबर 2022 (11:03 IST)
लेपाक्षी ही सुंदर शिल्पांची मालिका आहे. हे मंदिर संकुल म्हणजे शिल्पकलेचा उत्कृष्ठ नमुना आहे. 400 वर्षांहून अधिक अखंड रंगीत चित्रे, विशाल नंदी मूर्ती, सात पायांचे भगवान शिवशंकर... अशी या मंदिरात अनेक आकर्षणे आहेत. जवळपास 500 वर्षांचा इतिहास असलेल्या या वीरभद्र मंदिराभोवती अनेक पौराणिक आणि ऐतिहासिक कथा आहेत. लेपाक्षी म्हणजे विशाल नंदी. हे जगातील सर्वात मोठे मोनोलिथ असल्याचे म्हटले जाते. एकच दगड काढून तो कोरण्यात आला होता. हे खूप मोठे शिल्प असले तरी गळ्यातील मोत्यांसारख्या छोट्या छोट्या गोष्टी बारकाईने कोरण्यात आल्या आहेत.
हा नंदी 15 फूट उंच आणि 27 फूट लांब आहे.
परंतु नंदीची ही मूर्ती कोणी कोरली याची इतिहासात स्पष्ट नोंद नाही, असे इतिहासकारांचे म्हणणे आहे.
या मंदिराचे आणखी एक प्रमुख आकर्षण म्हणजे इथले शिवलिंग.
हे मंदिर आंध्र प्रदेशातील अनंतपूर जिल्ह्यात आहे.
शेकडो वर्षांपासून टिकून राहिलेल्या रंगीत प्रतिमा
लेपाक्षी मंदिराचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे वर पाहिल्यास रंगीबेरंगी चित्राकृती दिसतात.
या मंदिराच्या छतावर सुमारे 500 वर्षं जुनी रंगीबेरंगी चित्रे आहेत.
हे मुख्य वीरब्रहद मंदिराच्या छतावर आढळतात. यात महाकाव्यांसह समकालीन चित्रपटांचाही समावेश आहे.
कृष्णाच्या कथा, शिवाचा विवाह, शिवाचे 14 अवतार अशा अनेक व्यक्तिरेखा आहेत. भगवान शंकराच्या 15 प्रतिमा आहेत.
एवढी मोठी चित्रे आशिया खंडात कुठेही आढळत नाहीत, असे इतिहासकार सांगतात. ते खाली दिसावेत म्हणून ठेवलेले आहेत.
"त्या काळात चित्रकारांनी त्यांच्यावर खूप मेहनत घेतली. अजिंठासारख्या ठिकाणी आढळणाऱ्या या प्रतिमा आहेत. या आकृत्यांच्या वेळी विजयनगर कला शिखरावर होती.
दंतकथा आणि दंतकथांबरोबरच त्या काळातील तत्कालीन कपडे आणि राहणीमानही येथे दिसते.
साधारणपणे, "जेव्हा मंदिरे बांधली जातात, तेव्हा शिल्पकार देवतांसह चित्रे आणि शिल्पांमध्ये समकालीन वैशिष्ट्ये समाविष्ट करण्याचा प्रयत्न करतात. त्यामुळे आपल्याला विजयनगर काळातील सामाजिक वैशिष्ट्ये समजतात," असे इतिहासकार इमानी शिवनागी रेड्डी यांनी बीबीसीला सांगितले.
इतिहास
वीरभद्राचे मंदिर ज्या टेकडीवर आहे तिला कुर्मसैलम म्हणतात.
स्थानिक विद्वानांच्या मते, या गावाचा उल्लेख स्कंद पुराणात भगवान शिवासाठी महत्त्वाच्या असलेल्या 108 क्षेत्रांपैकी एक म्हणून लेपाक्ष्य पापनाशनम म्हणून केला आहे. पौराणिक कथेनुसार अगस्त्य ऋषींनी येथे मंदिर बांधले.
इतिहासानुसार, हे मंदिर 16 व्या शतकात विजयनगरवर अच्युतराय राज्य करत असताना त्यांचे खजिनदार विरुपण्णा यांनी बांधले होते. शिलालेख सांगतात की हे मंदिर 1533 मध्ये पवित्र झाले होते.
विरुपण्णासोबतच त्याचा भाऊ वीरण्णा यांच्या भूमिकेवरही संशोधन सुरू आहे. मात्र, त्याच्याकडे असलेला पैसा पुरेसा नसल्याने त्याने राजाची परवानगी न घेता जनतेच्या कराच्या पैशातून हे मंदिर बांधले, असा तर्क आहे.
हे प्रकरण राजाला कळल्यावर अच्युतरायांनी विरुपण्णाला शिक्षा केली आणि त्यामुळेच कल्याण मंडपाचं बांधकाम अर्धवट झालं, असे म्हणतात. या कथेसाठी कोणतेही शिलालेख नाहीत. या गोष्टी तोंडीच सांगितल्या जातात.
लटकलेल्या खांबाचे रहस्य काय आहे?
लेपाक्षीतील एक लटकणारा स्तंभ प्रसिद्ध आहे. पण इतिहासकारांच्या मते तो प्रत्यक्षात लटकलेला स्तंभ नव्हता. कालांतराने खांबाखाली जमीन खचल्यामुळे खांब अर्धवट हवेत दिसतो.
"कालांतराने, खांबाखालील दगडी स्लॅब सरकतो आणि खांब किंचित हवेत असल्याचे दिसून येते. नीट पाहिल्यास खांब जमिनीला किंचित स्पर्श करत आहे. त्या खांबाच्या तळापासून कागद किंवा कापड पूर्णपणे खेचले जाऊ शकत नाही. इमानी शिवनागी रेड्डी म्हणाल्या की, काही जण त्याचा लटकणारा खांब म्हणून प्रचार करत आहेत. हा गैरसमज आहे.
मात्र तो खरोखरच लटकलेला खांब असल्याचे स्थानिकांचे म्हणणे आहे.
"तो खांब पूर्णपणे लटकला होता. ब्रिटीशांनी जेव्हा संशोधनासाठी हलवला तेव्हा तो थोडासा झुकला आणि जमिनीवर आदळला.
अन्यथा तो संपूर्ण छतावरून लटकताना दिसेल'' - असे स्थानिक आणि मार्गदर्शकांचे म्हणणे आहे.
लेपाक्षी म्हणजे काय?
लेपाक्षी हे नाव कसे पडले याच्या विविध कथा आहेत.
भगवान रामाने जटायू पक्षीला "ले पक्षी" म्हटल्यामुळे हे शहर लेपाक्षी झाले अशी एक कथा आहे.
एक कथा अशी आहे की अच्युत रायलू आणि विरुपण्णा यांना सरकारी पैशाने परवानगी न घेता मंदिर बांधल्याबद्दल फटकारण्यात आले..
दुसर्‍या कथेनुसार, अच्युतरायाला शिक्षा होण्यापूर्वी, विरुपण्णाने त्याचे डोळे काढून मंदिराच्या भिंतीवर फेकले, म्हणून लेपाक्षी. लेपामू आणि अक्षी एकत्र करुन लेपाक्षी असं नाव पडले.
विरुपण्णाने आपल्या मुलाला बोलता आल्यास मंदिर बांधण्याची शपथ घेतली आणि त्यांचा मुलगा या टेकडीवर फिरत असताना हे शब्द तोंडी आल्याने त्या ठिकाणचं महत्त्व ओळखून मंदिर बांधले गेले, असेही सांगितले जाते.
परंतु मंदिर बांधण्यापूर्वी आणि नंदीच्या शिल्पापूर्वी या गावाचे नाव लेपाक्षी असल्याचे इतिहासकार सांगतात.
शिल्प - मंडप
लेपाक्षी संकुलात तीन प्राकार, तीन मुख्य मंदिरे, तीन उपमंदिरे, एक अर्थमंडपम आणि एक नाट्यमंडपम आहे.
वीरभद्राबरोबरच विष्णू, शिव आणि दुर्गा यांची तीर्थे एकाच प्रांगणात आहेत. अप्रतिम शिल्प कोरलेले अनेक खांब आहेत.
कालांतराने एका घुमटाचे नुकसान झाले आहे. लग्नमंडपाचे बांधकाम अर्ध्यावरच थांबले. एक कल्याण मंडप पूर्ण झाला नाही.
मंडपाच्या भिंतीवर असलेल्या लोखंडी रंगाच्या पट्ट्या म्हणजे विरुपण्णा यांच्या डोळ्यांतून रक्त ओघळते, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. त्यावर कोणतेही शास्त्रीय संशोधन झालेले नाही.
उंच तटबंदीमध्ये इतर अनेक मंडप, गोपुरम आणि कोरीव खांब आहेत.
