भारतात दोन जगप्रसिद्ध सूर्य मंदिरे आहेत. एक देशाच्या पूर्वेकडील ओरिसा राज्यात स्थित प्रसिद्ध कोणार्क सूर्य मंदिर आणि दुसरे म्हणजे देशाच्या पश्चिमेकडील गुजरात राज्यातील पाटणच्या दक्षिणेस 30 किमी अंतरावर असलेले मोढेरा सूर्य मंदिर. मेहसाणा जिल्ह्यातील पुष्पावती नदीच्या काठावर वसलेले हे मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट वास्तुकलेसाठी जगप्रसिद्ध आहे.
संपूर्ण मंदिरात कोरलेली नक्षी ही परंपरा आणि धार्मिक श्रद्धेचा अनोखा मिलाफ आहे. हे मंदिर एकेकाळी पूजा, नृत्य आणि संगीताने भरलेले जागृत मंदिर होते. पाटण, गुजरातचे सोलंकी राज्यकर्ते सूर्यवंशी होते आणि सूर्यदेवाची कुलदेवता म्हणून पूजा करत. त्यामुळे सोळंकी राजा भीमदेव यांनी 1026 मध्ये या सूर्यमंदिराची स्थापना केली होती.
या मंदिराचा न्यायधार उलट्या कमळाच्या फुलासारखा आहे. उलट्या कमळाच्या आकाराच्या तळाच्या वरच्या फलकांवर हत्तींची असंख्य शिल्पे आहेत. त्याला गजपत्रिका म्हणतात. त्यांच्याकडे पाहिल्यावर असे दिसते की जणू असंख्य हत्तींनी आपल्या पाठीवर सूर्यमंदिर धरले आहे. मंदिराची रचना अशा प्रकारे करण्यात आली आहे की, 21 मार्च आणि 21 सप्टेंबरच्या दिवशी सूर्याची पहिली किरणे गर्भगृहात असलेल्या मूर्तीवर पडतात. हे मंदिर मुख्य तीन भागात विभागलेले आहे. पहिला भाग गर्भगृह आणि मंडपाने सुसज्ज असलेले मुख्य मंदिर आहे, ज्याला गूढ मंडप देखील म्हणतात. इतर दोन भाग आहेत- सभा मंडप आणि एक बावडी. या बावडीच्या पाण्यावर जेव्हा मंदिराची प्रतिमा पडते. मग दृश्य मंत्रमुग्ध होते. स्टेपवेलच्या पायऱ्या एका अद्वितीय भौमितिक आकारात बनविल्या गेल्या आहेत. पायऱ्यांवर 108 छोटी-मोठी मंदिरे बांधण्यात आली आहेत. यातील अनेक मंदिरे गणेश आणि शिव यांना समर्पित आहेत. सूर्य मंदिरासमोरील पायरीवर शेषशैयावर विराजमान भगवान विष्णूचे मंदिर आहे. शीतला मातेचे मंदिरही आहे. मंदिराच्या गर्भगृहाभोवती परिक्रमा मार्ग आहे. त्याचे सभागृह अष्टकोनी कक्ष आहे. त्यात 52 स्तंभ आहेत, जे वर्षाचे 52 आठवडे दर्शवतात.
