मान्सून म्हणजे काय, कसा तयार होतो?, मान्सूनचे मूळ अनुक्रम कसा आहे
मंगळवार, 6 जून 2023 (20:23 IST)
मान्सून म्हणजे काय आणि तो कसा तयार होतो हे तुम्हाला माहिती आहे का? भारतात उन्हाळा सुरू होताच लोक आशेने आकाशाकडे पाहू लागतात. अशा परिस्थितीत प्रत्येकजण फक्त पावसाळ्याची वाट पाहत असतो. मान्सून देशात दाखल होताच तो सोबत भरपूर पाऊस आणि थंड वारे घेऊन येतो. या पावसामुळे नागरिकांना उकाड्यापासून दिलासा मिळत आला आहे. मान्सूनच्या आगमनाने शेतकऱ्यांचे चेहरेही फुलून येतात, कारण मान्सूनचा पाऊस पिकांसाठी अत्यंत फायदेशीर ठरतो.
आजच्या लेखात तुम्हाला मान्सूनबद्दल सविस्तर माहिती मिळेल. मान्सून कुठे आहे, मान्सूनचे प्रकार, मान्सूनची उत्पत्ती आणि मान्सूनच्या आगमनाची वेळ स्पष्ट केली जाईल. चला तर मग मान्सूनची सुरुवात हिंदीत करूया आणि जाणून घेऊया.
मान्सून म्हणजे काय? ,
मान्सून हा शब्द ऋतूसाठी वापरल्या जाणार्‍या 'मावसीम' या अरबी शब्दावरून आला आहे, असे मानले जाते. मान्सून हे साधारणपणे मोसमी वारे असतात जे हवामानातील बदलानुसार आपली दिशा बदलतात. म्हणूनच हे मोसमी वारे आहेत. मान्सून नेहमी थंड प्रदेशातून उष्ण प्रदेशात वाहतो. पावसाळे दोन प्रकारचे असतात; उन्हाळी पावसाळा आणि हिवाळा पावसाळा, जे भारत आणि आग्नेय आशियातील बहुतांश हवामान ठरवतात.
मान्सून भारतीय उपखंड, मध्य-पश्चिम आफ्रिका, दक्षिण आशिया आणि इतर काही ठिकाणी येतो. भारतीय उपखंडात हे वारे जास्त वाहतात. भारतात उन्हाळ्यात नैऋत्य मोसमी वारे आणि हिवाळ्यात ईशान्य मोसमी वारे येतात. उन्हाळ्यात, ते तिबेटच्या पठारावर तीव्र कमी दाब प्रणालीच्या निर्मितीमुळे आणि हिवाळ्यात सायबेरियन आणि तिबेट पठारावरील उच्च दाब पेशींमुळे निर्माण होतात.
उन्हाळ्यात मान्सून समुद्राकडून जमिनीकडे आणि हिवाळ्यात जमिनीपासून समुद्राकडे जातो. ऐतिहासिकदृष्ट्या, मान्सून व्यापारी आणि खलाशांसाठी महत्त्वाचा आहे, कारण ते या वाऱ्यांचा वापर एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी करत असत.
भारतातील मान्सूनचे प्रकार
भारतात मान्सूनचे वारे ज्या दिशेला वाहतात त्यानुसार त्यांची विभागणी दोन प्रकारांमध्ये केली जाते: नैऋत्य मान्सून, ज्याला उन्हाळी मान्सून असेही म्हणतात आणि उत्तर-पूर्व मान्सून, ज्याला हिवाळा मान्सून असेही म्हणतात. दक्षिण-पश्चिम वारे जून ते सप्टेंबर आणि उत्तर-पूर्व वारे ऑक्टोबर ते मध्य मे पर्यंत वाहतात.
मान्सूनची उत्पत्ती / मान्सून कसा तयार होतो
उन्हाळी पावसाळा
उन्हाळ्यात भारतासह आशिया आणि युरोपचा मोठा भाग तापू लागतो. त्यामुळे या जमिनीवरील हवा गरम होऊन बाहेरच्या दिशेने वाहू लागते. आता या भागाचा हवेचा दाब कमी होऊन ते जास्त हवेच्या दाबाच्या भागातून हवेला आकर्षित करू लागते. भारताच्या सभोवतालच्या महासागरांवर उच्च दाबाचे एक मोठे क्षेत्र आहे, कारण समुद्र जमिनीच्या भागापेक्षा कमी गरम आहे आणि हवेची घनता जास्त आहे. आता उच्च दाबाच्या महासागरातून मान्सूनचे वारे कमी दाबाच्या जमिनीकडे वाहू लागतात. समुद्रात सतत होणारे बाष्पीभवन या हवेत आर्द्रता असते आणि या आर्द्र हवेला दक्षिण-पश्चिम मान्सून म्हणतात.
नैऋत्य मान्सून मे महिन्याच्या शेवटी किंवा जूनच्या सुरुवातीला भारताच्या दक्षिण भागात पोहोचतो. मान्सून साधारणपणे जूनच्या पहिल्या पाच दिवसांत केरळच्या किनारपट्टीवर पोहोचतो. येथून ते उत्तरेकडे सरकते आणि जूनच्या अखेरीस ते भारतातील बहुतांश भाग पूर्णपणे व्यापते.
मान्सूनचे दोन शाखांमध्ये विभाजन
मान्सूनचे हे वारे जेव्हा भारतातील कन्याकुमारी येथे पोहोचतात तेव्हा त्यांचे दोन फांद्या होतात. म्हणजेच ते दोन प्रवाहात वाहू लागतात. एक प्रवाह अरबी समुद्राकडे जातो, तर दुसरा प्रवाह बंगालच्या उपसागराकडे जातो. अरबी समुद्राच्या बाजूने येणारे मान्सूनचे वारे पश्चिम घाटावरून पुढे जातात आणि दक्षिणेकडील पठाराकडे जातात. तर बंगालच्या उपसागरातून वाहणारे वारे भारतीय खंडात प्रवेश करतात.
अशा रीतीने पाऊस पडत असताना हे वारे हिमालय पर्वताच्या दिशेने पुढे सरकतात. हिमालयाच्या पर्वतरांगांवर वारे आदळताच ते वरच्या दिशेने येऊ लागतात. वर वाढल्यामुळे त्यातील आर्द्रता घनीभूत होऊ लागते आणि संपूर्ण उत्तर भारतात मुसळधार पाऊस पडतो. हिमालय ओलांडल्यानंतर हे वारे पूर्णपणे कोरड्या असलेल्या युरेशियन भूमीकडे वळतात.
मान्सून वेळोवेळी कोठून जातो?
पावसाळी हंगाम
भारतातील लोक उन्हाळी मान्सूनची आतुरतेने वाट पाहतात, कारण हा मान्सून सोबत पाऊस घेऊन येतो आणि उष्णतेपासून लोकांना दिलासा देतो.
नैऋत्य मान्सून 01 जून रोजी देशाच्या दक्षिण भागात पोहोचेल. साधारणपणे जूनच्या पहिल्या पाच दिवसांत तो केरळमध्ये प्रवेश करतो.
अरबी समुद्रातून येणारा वारा उत्तरेकडे सरकतो आणि 10 जूनपर्यंत मान्सून मुंबईत पोहोचतो.
दुसरीकडे, बंगालच्या उपसागरातून येणारे मान्सूनचे वारेही वेगाने पुढे जातात आणि जूनच्या पहिल्या आठवड्यात आसाममध्ये पोहोचतात.
जूनच्या पहिल्या आठवड्यात मान्सून मुंबईत पोहोचण्यापूर्वी कलकत्त्यात दाखल होतो.
जूनच्या मध्यापर्यंत मान्सून अरबी समुद्रातून वाहणाऱ्या वाऱ्यांसह सौराष्ट्र, कच्छ आणि मध्य भारताच्या प्रदेशात पसरतो.
मान्सूनचे महत्त्व
भारत आणि दक्षिण पश्चिम आशिया उन्हाळी मान्सूनवर अवलंबून असतात. उदाहरणार्थ, वार्षिक पावसावर अवलंबून असलेली शेती. या देशांतील बर्‍याच भागात तलाव, नद्या आणि स्नोफील्डच्या आसपास मोठ्या प्रमाणात सिंचन व्यवस्था नाही. जलचर किंवा भूगर्भातील पाण्याचा पुरवठा कमी आहे. इथल्या उन्हाळ्यात पावसाळ्यात विहिरी आणि जलचर वर्षभर भरून राहतात. चहा आणि भाताची लागवड उन्हाळ्याच्या पावसाळ्यावर अवलंबून असते. भारतीय दुग्धशाळा जे भारताला जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक बनविण्यास मदत करतात ते देखील चांगल्या प्राण्यांच्या आरोग्यासाठी आणि चाऱ्यासाठी मान्सूनवर अवलंबून असतात.
भारत आणि दक्षिण पश्चिम आशियातील उद्योग देखील उन्हाळ्याच्या पावसावर अवलंबून असतात. हायड्रोइलेक्ट्रिक पॉवर प्लांट्सचा वापर मोठ्या प्रमाणात वीज निर्मितीसाठी केला जातो, जो पावसाळ्यात पावसातून जमा झालेल्या पाण्याने चालवला जातो. वीज रुग्णालये, शाळा आणि व्यवसायांना सामर्थ्य देते, ज्यामुळे त्या क्षेत्रांच्या अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
जेव्हा मान्सून उशिरा येतो किंवा कमकुवत असतो, तेव्हा प्रदेशांच्या अर्थव्यवस्थेवर परिणाम होतो. अनेक वेळा अशा परिस्थितीत शेतकरी केवळ स्वत:साठीच धान्य पिकवतात आणि त्यांच्याकडे विक्रीसाठी काहीही नसते. अशा परिस्थितीत सरकारला अन्नधान्य आयात करावे लागते. वीज महाग झाली आहे, त्याचा परिणाम सर्वसामान्य जनता आणि व्यवसायांवर होतो. म्हणूनच उन्हाळा मान्सून हा भारताचा खरा अर्थमंत्री म्हणून ओळखला जातो.
उन्हाळ्यात मान्सूनचा जोर अधिक असेल तर मोठे नुकसान होऊ शकते. अतिवृष्टीमुळे मुंबईसारख्या शहरात पूर येतो आणि शहरे पाण्याखाली जाण्याचा धोका वाढतो. ग्रामीण भागात, भूस्खलनामुळे गावे गाडतात आणि पिके नष्ट होतात.
