Greatest Indian cartoonist : बाळासाहेब ठाकरे, आर. के. लक्ष्मण

बाळासाहेब ठाकरे

बाळासाहेब ठाकरे फक्त हे नाव जरी मनात आले की एक सामर्थ्यवान, दमदार, प्रभावशाली आपल्या कणखर भाषा, महाराष्ट्रातील शिवसेनेचे संस्थापक, राजकारणी, कुशल व्यंगचित्रकार, "सामना" या पत्रिकेचे संस्थापक, संपादक, आणि प्रभुत्व शैली असणारे व्यक्तिमत्त्व डोळ्या पुढे येतं.

शिवसेनेचे प्रमुख हृदयहिन्दू सम्राट श्री बाळ केशव ठाकरे (बाळासाहेब ठाकरे ) यांचा जन्म 23 जानेवारी 1926 रोजी पुणे येथे झाला. त्यांचे वडील केशव सीताराम ठाकरे हे समाजसुधारक आणि लेखक होते. ह्यांचा आईचे नाव रमाबाई केशव ठाकरे असे होते.

महाराष्ट्रामधील सर्व मराठी लोकांना एकत्र करण्यासाठी संयुक्त मराठी आंदोलनात त्यांची मुख्य भूमिका होती. त्यांनी 1950 च्या काळात मुंबईला महाराष्ट्राची राजधानी बनविण्यासाठी अनेक कार्य केले.

बालपण आणि जीवन

जानेवारी, 1927 मध्ये प्रबोधनाची परंपरा असणाऱ्या घरात, पुणे येथे बाळासाहेब ठाकरे यांचा जन्म झाला. त्यांचे वडील केशव सीताराम ठाकरे ऊर्फ प्रबोधनकार त्या काळात आपल्या लेखनातून, वक्तृत्वातून तसेच कार्याच्या माध्यमातून लोकजागरणाची धुरा सांभाळत होते. प्रबोधनकार अन्यायकारक रूढी-परंपरांवर व जातिभेदात्मक वर्णव्यवस्थेवर कडाडून हल्ला चढवत होते. तसेच संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील त्यांचे योगदानही महत्त्वपूर्ण होते. प्रबोधनाचा, पुरोगामी विचारांचा व आक्रमक वृत्तीचा प्रबोधनकारांचा वारसा बाळासाहेबांमध्येही कळत-नकळतपणे उतरला.

व्यंगचित्रकार

सर्वप्रथम एक कलाकार म्हणून -एक व्यंगचित्रकार म्हणून- त्यांनी सामाजिक प्रश्र्नांवर भाष्य करण्यास सुरुवात केली. इ.स. 1950 मध्ये ते 'फ्री प्रेस जर्नल’मध्ये व्यंगचित्रकार म्हणून रुजू झाले होते. पुढील काळात त्यांनी ज्येष्ठ व्यंगचित्रकार आर.के. लक्ष्मण यांच्यासमवेतही काही काळ काम केले. फ्री प्रेस जर्नलमध्ये काम करीत असतानाच बाळासाहेब विविध संस्थांसाठी, कंपन्यांसाठी व नियतकालिकांसाठी चित्रे-व्यंगचित्रे-जाहिरातीचे डिझाइन या क्षेत्रांतही काम करीत होते.

शिवसेनाप्रमुख म्हणून सर्वज्ञात असलेले बाळासाहेब ठाकरे हे एकेकाळी राष्ट्रीय पातळीवरील एक अग्रगण्य व्यंगचित्रकार होते. घटना-प्रसंगांतील विसंगती, विरोधाभास टिपण्यातली त्यांची विचक्षणता, रेषांवरील कमालीची हुकूमत, व्यंगचित्राचा विषय ठरलेल्या व्यक्तींचा गाढा अभ्यास आणि आपल्या विलक्षण कल्पनाशक्तीने त्यांची व्यंगचित्रे त्याकाळी खूप गाजली.

स्वातंत्र्य अगदी उंबरठय़ावर आलेलं होतं, पण मिळालेलं नव्हतं. त्यावेळचे एक चित्र बाळासाहेबांनी काढलंय (31-5-47). ब्रिटिश सरकारशी सल्लामसलत करून लॉर्ड माऊंटबॅटन पुन्हा भारतात परतले, ही बातमी होती. बाळासाहेबांनी चित्राला नाव दिलं- ‘द जगलर इज बॅक अगेन!’हा रस्त्यावरचा मदारी आता कोणकोणती हातचलाखी करतोय, हे चित्रात दिसतंय. पण त्याकडे अविश्वासाने बघणाऱ्या मुलांमध्ये बॅ. जिना (लुंगी नेसलेले), शालेय वेषातील नेहरू आणि चिंताक्रांत संस्थानिक दिसताहेत.

एका चित्रात पाकिस्तानला अमेरिकेने शस्त्रं दिली, आता प्रशिक्षणही देणार, अशी बातमी आहे. व्यंगचित्रात पाकिस्तानचे मंत्री बंदूक उलटी धरून स्वत:वरच नेम धरताहेत असं चित्रण आहे.  

'मार्मिक’व्यंगचित्र साप्ताहिक

पुढे बाळासाहेबांनी नोकरी सोडून स्वत:चे साप्ताहिक (व्यंगचित्रात्मक) काढण्याचा निर्णय घेतला. या निर्णयानुसार त्यांनी ऑगस्ट,1960 मध्ये ‘मार्मिक’हे साप्ताहिक सुरू केले. साप्ताहिकासाठीचे हे ‘मार्मिक’नाव बाळासाहेबांना प्रबोधनकारांनीच सुचविले. मराठीतील हे पहिले व्यंगचित्र साप्ताहिक ठरले. ‘मार्मिक’च्या पहिल्या अंकाचे प्रकाशन तत्कालीन मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण यांच्या हस्ते झाले. या समारंभास प्रा. अनंत काणेकरही उपस्थित होते. महाराष्ट्राच्या उद्धारासाठी आणि मराठी माणसाच्या स्वाभिमान जागृतीसाठीच बाळासाहेबांनी मार्मिकची सुरुवात केली. संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन झालेला होता, पण प्रामुख्याने मुंबईत मराठी माणसावर अन्याय होतच होता. या प्रश्र्नाला मार्मिकने वाचा फोडली. महाराष्ट्रात येऊन मराठी माणसाबद्दल अनादर बाळगणार्‍यांना बाळासाहेबांनी प्रथम व्यंगचित्रांच्या माध्यमातून वठणीवर आणण्याचा प्रयत्न केला. इ.स. 1960 पासून ते आजतागायत राष्ट्रीय व महाराष्ट्र राज्य स्तरावरील प्रत्येक महत्त्वाच्या घडामोडीत, तसेच इतिहासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर मराठी जनांना मार्गदर्शन करत ‘मार्मिक’अतिशय महत्त्वाची भूमिका बजावत आले होते.

शिवसेनेची स्थापना

महाराष्ट्रात निर्माण झालेले - मराठी द्वेषाचे व मराठी माणसांवरील अन्यायाचे - व्यंग केवळ चित्रांनी दूर होणार नाही. त्यासाठी आणखी संघटित प्रयत्न करायला हवेत असा विचार बाळासाहेबांनी केला. 'हर हर महादेवची' गर्जना मराठी माणसाच्या मनात पुन्हा एकदा घुमायला हवी आणि प्रत्येक मराठी माणसाने महाराष्ट्राचा स्वाभिमान मनात बाळगायला हवा. एक दिवशी वडिलांनी, प्रबोधनकार ठाकरेंनी प्रश्न विचारला..“बाळ लोके तर जमली पण याला संघटनेचे रुप देणार कि नाही? काही नाव सुचतय का संघटने साठी?” बाळासाहेब बोलले ..”विचार तर चालु आहे..पण संघटनेला नाव…” “मि सांगतो नाव….....शिवसेना.........यानंतर बाळासाहेबांनी जून 19, इ.स. 1966रोजी ‘शिवसेनेची स्थापना केली.

‘सामना’-दैनिक वृत्तपत्र

वक्तृत्वाबरोबरच भेदक लेखन हेदेखील बाळासाहेबांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे एक महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य. प्रबोधनकार ठाकरे व प्रल्हाद केशव अत्रे यांचा प्रभाव त्यांच्या लेखनात जाणवतो. शिवाय व्यंगचित्रकाराची वेधक - वेचक निरीक्षणदृष्टीही त्यांच्यामध्ये आहेच. ‘सामना’हे केवळ शिवसेनेचे मुखपत्र नसून जिवंत महाराष्ट्रीय माणसाचा तो हुंकार आहे असे म्हटल्यास ती अतिशयोक्ती होणार नाही.  या स्पष्ट व रोखठोक भूमिकेमुळेच हिंदुहृदयसम्राट ही त्यांना प्राप्त झालेली उपाधी सार्थ ठरते. ‘गर्व से कहो हम हिंदू है’या घोषणेला खरा अर्थ महाराष्ट्रात प्राप्त झाला तो शिवसेनाप्रमुखांमुळेच.

आर. के. लक्ष्मण

आर. के. लक्ष्मण हे प्रसिद्ध व्यंगचित्रकार होते. सामान्य माणसाच्या आशा, गरजा, अडचणी आणि उणीवा व्यंगचित्रातून मांडण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. ज्याचे नाव कॉमन मॅन होते. गाईडसारख्या प्रसिद्ध कादंबरीचे लेखक आर. के. नारायण त्यांचा मोठा भाऊ होता. भारत सरकारने त्यांना 1973 मध्ये पद्मभूषण आणि 2005 मध्ये पद्मविभूषण देऊन गौरविले.  लक्ष्मण यांचे चरित्र – 

जन्म

आर. के. लक्ष्मण यांचा जन्म 24 ऑक्टोबर 1921 रोजी म्हैसूर, कर्नाटक येथे झाला. त्यांचे पूर्ण नाव रासीपुरम कृष्णस्वामी लक्ष्मण होते. त्यांच्या वडिलांची शाळेच्या मुख्याध्यापकपदी नियुक्ती झाली.गाईडसारख्या प्रसिद्ध कादंबरीचे लेखक आर. च्या. नारायण त्यांचा मोठा भाऊ होता. लक्ष्मण यांचे पहिले लग्न भरतनाट्यम नृत्यांगना आणि चित्रपट अभिनेत्री कुमारी कमला लक्ष्मण यांच्यासोबत झाले होते. कुमारी कमलाने बालकलाकार म्हणून आपल्या फिल्मी करिअरची सुरुवात केली होती. घटस्फोटाच्या वेळी, त्यांना मूलबाळ नव्हते, त्यामुळे लक्ष्मणने पुन्हा लग्न केले. त्यांच्या दुसर्‍या पत्नीचे नाव देखील कमला लक्ष्मण होते आणि त्या लेखिका आणि मुलांच्या पुस्तकाच्या लेखिका होत्या. लक्ष्मण हे कार्टून मालिका "द स्टार आय नेव्हर मेट" आणि त्यांची दुसरी पत्नी कमला लक्ष्मण यांचे "द स्टार आय ओन्ली मेट" या शीर्षकाचे कार्टून फिल्मफेअर या चित्रपट मासिकात दिसले. या जोडप्याला एक मुलगा झाला.

शिक्षण

आर. च्या. लक्ष्मण यांना त्यांची आद्याक्षरे सर जमशेटजी जीजेभॉय स्कूल ऑफ आर्टमधून मिळाली. त्यानंतर त्यांनी महाराजा कॉलेज, म्हैसूर येथून उच्च पदवी संपादन केली. बी.ए त्यानंतर त्यांनी 'युनिव्हर्सिटी ऑफ म्हैसूर'मध्ये शिकत असताना फ्रीलान्स आर्टिस्ट म्हणून 'स्वराज अखबर'साठी व्यंगचित्रे काढण्यास सुरुवात केली, ज्यामुळे त्यांना खूप प्रसिद्धी मिळाली. लक्ष्मणने अॅनिमेटेड चित्रपटांमध्येही 'नारद' हे पौराणिक पात्र साकारले होते.

करिअर

लक्ष्मण यांचे सुरुवातीचे काम स्वराज्य आणि ब्लिट्झसह वर्तमानपत्रांमध्ये होते. म्हैसूर महाराजा महाविद्यालयात शिकत असताना त्यांनी द हिंदूमध्ये त्यांचा मोठा भाऊ आर के नारायण यांच्या कथा चित्रित करण्यास सुरुवात केली आणि स्थानिक आणि स्वतंत्रांसाठी राजकीय व्यंगचित्रे लिहिण्यास सुरुवात केली. लक्ष्मणाने कोरावंजी या कन्नड कॉमिक मासिकात व्यंगचित्रे लिहिण्याचे कामही केले. या मासिकाची स्थापना 1942 मध्ये डॉ. एम. शिवराम यांनी केली होती, या मासिकाचे संस्थापक अॅलोपॅथिक डॉक्टर होते आणि ते बंगळुरूच्या शाही परिसरात राहत होते. त्यांनी हे मासिक विनोदी, उपहासात्मक लेख आणि व्यंगचित्रांना समर्पित केले. शिवराम स्वतः एक प्रसिद्ध कन्नड विनोदकार होते. त्यांनी लक्ष्मणालाही प्रोत्साहन दिले.

लक्ष्मण यांनी मद्रासमधील जेमिनी स्टुडिओमध्ये उन्हाळी नोकरी सुरू केली. मुंबईच्या फ्री प्रेस जर्नलसाठी राजकीय व्यंगचित्रकार म्हणून त्यांचा पहिला पूर्णवेळ व्यवसाय होता. या मासिकात बाळ ठाकरे हे त्यांचे सहकारी व्यंगचित्रकार होते. लक्ष्मण यांनी टाइम्स ऑफ इंडिया, बॉम्बे येथे प्रवेश केला आणि सुमारे पन्नास वर्षे काम केले. त्यांचे ‘कॉमन मॅन’हे पात्र लोकशाहीचा साक्षीदार म्हणून चित्रित करण्यात आले.

पुस्तके

द इलोक्वेंट ब्रश

संदेशवाहक

हॉटेल रिव्हिएरा

सर्वेन्ट्स ऑफ़ इंडिया

टनेल टू टाइम (आत्मचरित्र)

लक्ष्मण मालिकेतील सर्वोत्कृष्ट

बक्षीस

भारत सरकारने 1973 मध्ये त्यांना पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित केले.

भारत सरकारने 2005 मध्ये आरके लक्ष्मण यांना पद्मविभूषण देऊन सन्मानित केले.

पोस्ट विभागाने 1988 मध्ये "कॉमन मॅन" वर टपाल तिकीट देखील जारी केले.

2001 मध्ये पुण्यात ‘कॉमन मॅन’चा आठ फुटांचा पुतळा बसवण्यात आला.

मृत्यू

आर. च्या. लक्ष्मण यांचे 26 जानेवारी 2015 रोजी पुण्यात वयाच्या 94 व्या वर्षी निधन झाले.