भारत आपल्या विविधतेसाठी ओळखला जातो. कितीतरी लोक, कितीतरी संस्कृती आणि तितक्याच परंपरा. भारतातील अनेक राज्ये दरवर्षी रंगपंचमी साजरी करतात , तर नाशिक स्वतःच्या अनोख्या पद्धतीने - नाशिक रहाडमध्ये साजरी करते.
पण रहाड म्हणजे काय?
रहाड एक लहान भूमिगत टाकी आहे - पेशव्यांनी जमिनीवर राज्य केले तेव्हापासून ते 250 वर्षांपूर्वीचे आहे . सुमारे 10-12 फूट रुंद आणि 10-15 फूट खोल या टाक्या खडक आणि चुनखडी वापरून बांधण्यात आल्या होत्या.
जुनी तांबट गल्ली
एका कथेनुसार, रंगपंचमीला वेगवेगळ्या शाळांचे (तालीम) पैलवान या टाक्यांभोवती जमायचे. उत्सवामुळे हवेत खूप उत्साह होता, आणि प्रश्न असलेले लोक व्यावसायिक कुस्तीपटू होते – लहान मारामारी आणि वर्चस्वाचे प्रदर्शन या संयोजनाने होणारच होते. “राहाडला या, मी दाखवतो” सारख्या गोष्टी अनेकदा वेगळ्या तालीममधून प्रतिस्पर्ध्यावर ओरडल्या जायच्या. रहाडावर मारामारी – रहाडा – राडा – अशा प्रकारे प्रतिस्पर्धी गटांमधील भांडणे हा शब्द मराठी भाषेत रूढ झाला.
रहाड आणि रंगपंचमी
वर्षभर, राहाड बंद असतात आणि अनेकदा डांबराने झाकलेले असतात – होय, रंगपंचमी वगळता, या टाक्या रस्त्याखाली लपलेल्या असतात. उत्सवाच्या एक दिवस आधी, ते पुन्हा उघडले जातात, स्वच्छ केले जातात आणि आवश्यक असल्यास दुरुस्त केले जातात.
तिवंधा चौक
दिल्ली दरवाजा
शनी चौक
रंगपंचमीच्या दिवशी 150-200 किलो फुले आणि इतर नैसर्गिक घटक मिसळून रंग तयार केले जातात. मिश्रण सुसंगततेसाठी 5-6 तास उकळले जाते आणि नंतर पाण्याने भरलेल्या रहाडमध्ये जोडले जाते. प्रत्येक रहाडचा पारंपारिकपणे एक विशिष्ट निश्चित रंग असतो. टाक्याभोवती फुलांच्या पाकळ्या आणि रांगोळीने सजवलेले आहे. एकदा ते तयार झाले की, फक्त पूजा उरते आणि सर्वात मजेदार भाग - धप्पा - रहाडमध्ये उडी मारणे.
दंडे हनुमान
अनेक भारतीय परंपरेप्रमाणे, प्रत्येक रहाडमध्ये एक 'मानकरी' कुटुंब असते - कुटुंबात पूजा करण्याचा आणि रंगपंचमीला रहाडमध्ये पहिली डुबकी घेण्याचा विशेषाधिकार असतो. एकदा ते पूर्ण झाले की, राहाड आपल्यात डुबकी मारण्यासाठी मोकळे होते.
महाराष्ट्रात सर्वत्र होळीच्या दुसऱ्या दिवशी धुळवडीला रंग खेळला जातो. पण, नाशिक याला अपवाद आहे. नाशिक मध्ये रंगपंचमीला रंग खेळण्याची परंपरा आहे. अन्य शहरापेक्षा नाशिकला रंगपंचमी वेगळ्या पद्धतीने साजरी केली जाते. याला पेशवेकालीन परंपरा आहे. रंगोत्सवासाठी इतिहासकालीन रहाडी खुल्या करण्यात येतात. नाशिककरही त्याचा मनमुराद आनंद लुटतात.
पेशवेकालीन परंपरा
पेशवेकाळापासून रंग खेळण्यासाठी जुने नाशिक व भागांत रहाडींची निर्मिती करण्यात आली होती. होळीच्या दुसऱ्या दिवसापासून रहाडीचे खोदकाम काम सुरू होते. रंगपंचमीच्या आदल्या दिवसांपर्यंत स्वच्छता करून त्यात स्वच्छ पाणी भरून ठेवले जाते. रंगपंचमीच्या दिवशी त्यात रंग तयार करून टाकले जातात. त्यानंतर विधिवत पूजा करून नागरिकांना रंग खेळण्यासाठी रहाडी खुल्या करण्यात येतात. या पेशवेकालीन रहाडीत पाणी आणि रंग मिसळून जलदेवतेची शास्त्रोक्त पद्धतीने पूजा होते. या रहाड संस्कृतीला मोठा इतिहास आहे.
इथे आहे रहाडी
नाशिक शहरात तिवंधा चौक, शनी चौक, दिल्ली दरवाजा, तांबट अळी, मधली होळी अशा ठिकाणी रहाडी आहेत. यंदा सहाही रहाडी उघडण्यात आल्या आहेत. साधारणपणे 25 बाय 25 फुट आणि 8 फूट खोलीच्या या रहाडी आहेत. या रहाडीत वापरणारा रंग हा पूर्णपणे नैसर्गिक असतो. हा रंग इतका पक्का असतो की, एकदा यात उडी मारली तर दोन ते तीन दिवस हा निघत नाही. हजारो नाशिककर या रहाडीत उड्या मारून रंगपंचमीचा साजरी करतात.
नैसर्गिक रंग
रहाडीत वापरणारा रंग पाने, फुले, हळद, कुंकू यांच्या मिश्रणापासून पाच तास एका भांड्यात गरम करुन तयार केला जातो. रहाडीच वैशिष्ट्य म्हणजे रंगपंचमी साजरी झाल्यानंतर ती पुरताना प्राचीन अशा असणाऱ्या बल्याचांच ( सागवानी लाकडाचे मोठे मोठे ओंडके ) वापर केला जातो. रहाडीत आधीच्या रंगाचे पाणी अर्ध रहाड भरलेली अशा पद्धतीने ठेवून त्यावर उसाचे चिपाड व त्यावर माती या पद्धतीने पुरली जाते.
