गंधर्व विवाह म्हणजे काय? हे लग्न कसे केले जाते आणि त्याचे नियम काय आहेत?

गंधर्व विवाह हा प्राचीन भारतीय स्मृतींनी मान्य केलेल्या आठ प्रकारच्या विवाहांपैकी एक आहे. या विवाहात वधू-वरांना त्यांच्या पालकांची परवानगी घेण्याची आवश्यकता नव्हती. मुलगा आणि मुलगी एकमेकांना मान्य झाल्यानंतर, श्रोत्रियांच्या घरातून आणलेल्या अग्नीने हवन करून आणि परस्पर सहकार्याने हवन कुंडाच्या तीन फेऱ्या मारून या प्रकारचा विवाह पूर्ण मानला जात असे. याला आधुनिक प्रेमविवाहाचे प्राचीन रूप देखील म्हणता येईल. या प्रकारच्या विवाहानंतर, वधू-वर दोघेही त्यांच्या पालकांना त्यांच्या लग्नाबद्दल संकोच न करता सांगू शकत होते कारण अग्नीला साक्षी म्हणून साक्षी ठेवून केलेला विवाह रद्द होऊ शकत नव्हता. हे भारतातील सर्वात जुन्या विवाह पद्धतींपैकी एक आहे आणि ऋग्वेद, महाभारत आणि मनुस्मृती सारख्या विविध प्राचीन हिंदू ग्रंथांमध्ये त्याचा उल्लेख आहे. भारतीय परिप्रेक्ष्यात शकुंतला-दुष्यंत, पुरुरवा-उर्वशी, वासवदत्त-उदयना यांचे विवाह ही गंधर्व विवाहाची प्रसिद्ध उदाहरणे आहेत.

गंधर्व विवाह हा हिंदू धर्मातील आठ प्रकारच्या विवाहांपैकी एक आहे, जो प्राचीन हिंदू शास्त्रांमध्ये, विशेषतः मनुस्मृती आणि इतर धर्मग्रंथांमध्ये वर्णन केलेला आहे. हा विवाह प्रेम आणि परस्पर संमतीवर आधारित आहे, ज्यामध्ये वधू आणि वर यांच्यातील प्रेम आणि सहमतीने विवाह संपन्न होतो, बिना कोणत्याही औपचारिक धार्मिक विधी किंवा पालकांच्या मध्यस्थीशिवाय. याला आधुनिक प्रेमविवाहाचे प्राचीन रूप देखील म्हणता येईल. हे भारतातील सर्वात जुन्या विवाह पद्धतींपैकी एक आहे आणि ऋग्वेद, महाभारत आणि मनुस्मृती सारख्या विविध प्राचीन हिंदू ग्रंथांमध्ये त्याचा उल्लेख आहे. भारतीय परिप्रेक्ष्यात शकुंतला-दुष्यंत, पुरुरवा-उर्वशी, वासवदत्त-उदयना यांचे विवाह ही गंधर्व विवाहाची प्रसिद्ध उदाहरणे आहेत.

खाली गंधर्व विवाहाचे स्वरूप, कसे केले जाते आणि त्याचे नियम याबाबत सविस्तर माहिती दिली आहे.

गंधर्व विवाह म्हणजे काय?

गंधर्व विवाह हा प्रेमविवाह आहे, ज्यामध्ये वधू आणि वर स्वेच्छेने आणि प्रेमाने एकमेकांना जोडीदार म्हणून स्वीकारतात. यात पालकांचा सहभाग किंवा औपचारिक विधी आवश्यक नसतात.

पौराणिक कथांमध्ये, दुष्यंत आणि शकुंतला यांचा विवाह हा गंधर्व विवाहाचा सर्वात प्रसिद्ध उदाहरण आहे, ज्याचे वर्णन महाभारत आणि कालिदास यांच्या अभिज्ञान शकुंतलम मध्ये आहे. त्यांनी प्रेमाने आणि परस्पर संमतीने जंगलात विवाह केला.

हा विवाह सौंदर्य, प्रेम, आणि स्वातंत्र्य यांच्याशी संबंधित आहे, ज्यामुळे गंधर्व (देवतांचे संगीतकार) यांच्याशी याचे नाव जोडले गेले आहे.

गंधर्व विवाह कसे केले जाते?

गंधर्व विवाहात औपचारिकता कमी असते, परंतु काही सामान्य प्रक्रिया असतात:

वधू आणि वर यांनी स्वेच्छेने आणि प्रेमाने एकमेकांना जोडीदार म्हणून स्वीकारावे. यात कोणत्याही दबाव किंवा बळजबरीला स्थान नसते.

काही प्रकरणांमध्ये, दोघेही एकमेकांना आयुष्यभर साथ देण्याची शपथ घेतात. ही शपथ मंत्र, प्रेमाच्या घोषणा किंवा साध्या शब्दांत असू शकते.

शास्त्रानुसार, गंधर्व विवाहाला साक्षीदार आवश्यक नसतात, परंतु काहीवेळा मित्र, निसर्ग (उदा., वृक्ष, नदी) किंवा अग्नी यांना साक्षी मानले जाते. उदाहरणार्थ दुष्यंत-शकुंतला यांनी जंगलात वृक्ष आणि निसर्गाला साक्षी ठेवून विवाह केला.

काही प्रकरणांमध्ये, वधू-वर एकमेकांना हार (माला) घालतात किंवा हात पकडून प्रेम आणि निष्ठेची शपथ घेतात. काही ठिकाणी, अग्नीप्रदक्षिणा किंवा साधे विधी केले जाऊ शकतात, परंतु हे अनिवार्य नाही.

कायदेशीर मान्यता (आधुनिक काळात):

आजकाल, गंधर्व विवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळण्यासाठी हिंदू विवाह कायदा 1955 अंतर्गत नोंदणी आवश्यक आहे. यासाठी वधू-वर यांचे वय (वर 21, वधू 18), संमती आणि दोन साक्षीदार आवश्यक असतात.

गंधर्व विवाहाचे नियम:

वधू आणि वर यांनी स्वेच्छेने विवाहाला संमती द्यावी. कोणताही दबाव किंवा फसवणूक नसावी.

मनुस्मृतीनुसार, गंधर्व विवाहात वधू-वर समान वर्ण किंवा जातीचे असावेत, परंतु प्रेमाला प्राधान्य असल्याने हा नियम कठोरपणे पाळला जात नाही.

वधू-वर यांच्यात निषिद्ध गोत्र किंवा रक्तसंबंध (उदा., सख्खे भाऊ-बहीण) नसावेत.

प्राचीन काळात गंधर्व विवाहाला सामाजिक मान्यता मिळणे कठीण होते, विशेषतः जर पालकांचा विरोध असेल. परंतु, दुष्यंत-शकुंतला यांच्या कथेतून असे दिसते की अशा विवाहांना काही प्रमाणात स्वीकारले जायचे.

गंधर्व विवाहातून जन्मलेल्या संततीला शास्त्रानुसार काहीवेळा पूर्ण सामाजिक मान्यता मिळत नसे, परंतु आधुनिक काळात कायदेशीर नोंदणीनंतर अशी अडचण येत नाही.

आधुनिक कायदेशीर नियम (भारतात):

हिंदू विवाह कायदा 1955: गंधर्व विवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळण्यासाठी विवाहाची नोंदणी आवश्यक आहे.

वधूचे किमान वय 18 आणि वराचे 21 असावे.

दोघांचीही स्वेच्छेने संमती असावी, आणि कोणत्याही प्रकारचा दबाव किंवा फसवणूक नसावी.

दोन साक्षीदारांसह विवाह नोंदणी कार्यालयात नोंदणी करावी. यासाठी ओळखपत्र (आधार कार्ड, पासपोर्ट) आणि वयाचा पुरावा आवश्यक आहे.

कायदेशीर बंधने म्हणजे एकपत्नीकत्व लागू आहे; म्हणजेच, वधू किंवा वर यांचा दुसरा विवाह कायदेशीररित्या वैध नसावा.

गंधर्व विवाहाचे वैशिष्ट्ये आणि सामाजिक परिणाम:

गंधर्व विवाह व्यक्तीच्या भावनांना आणि निवडीला महत्त्व देतो.

औपचारिक विधी आणि खर्च कमी असतात, त्यामुळे हा विवाह सोपा आणि खासगी असतो.

आजकालचे प्रेमविवाह गंधर्व विवाहाच्या संकल्पनेशी मिळते-जुळते आहेत.

प्राचीन आणि आधुनिक काळातही काहीवेळा पालक किंवा समाजाचा विरोध होऊ शकतो.
जर विवाहाची नोंदणी केली नाही, तर कायदेशीर हक्क (उदा., वारसा, मालमत्ता) याबाबत अडचणी येऊ शकतात. काही शास्त्रज्ञ गंधर्व विवाहाला ब्रह्म किंवा आर्य विवाहाइतके शुद्ध मानत नाहीत.

पौराणिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ:

शकुंतला आणि दुष्यंत यांनी जंगलात गंधर्व विवाह केला, परंतु दुष्यंताने नंतर शकुंतलेची अंगठी हरवल्याने तिला स्वीकारण्यास नकार दिला. नंतर सत्य समोर आल्यानंतर त्यांनी तिला स्वीकारले, आणि त्यांचा पुत्र भरत हा भारतवर्षाचा संस्थापक ठरला.

कृष्ण आणि रुक्मिणी: काही विद्वान रुक्मिणी आणि श्रीकृष्ण यांचा विवाहही गंधर्व विवाहाच्या श्रेणीत ठेवतात, कारण त्यांनी प्रेमाने आणि स्वेच्छेने विवाह केला.

गंधर्व विवाह हा प्रेम, स्वातंत्र्य आणि परस्पर संमतीवर आधारित एक सुंदर आणि साधा विवाहप्रकार आहे. प्राचीन काळात तो निसर्ग आणि सौंदर्याशी जोडला गेला, तर आधुनिक काळात तो प्रेमविवाह आणि कायदेशीर नोंदणीशी जोडला जातो. शास्त्रानुसार, यात संमती आणि निष्ठा सर्वात महत्त्वाची आहे, तर कायदेशीर दृष्टिकोनातून नोंदणी आवश्यक आहे.

अस्वीकारण: हा लेख सामान्य माहितीवर आधारित आहे. वेबदुनिया याची पुष्टी करत नाही. या संदर्भात अधिक माहिती हवी असल्यास संबंधित तज्ञांचा सल्ला घ्यावा.