श्रीरामविजय - अध्याय २१ वा
अध्याय एकवीसावा - श्लोक १ ते ५०
श्रीगणेशाय नमः ॥
क्षीराब्धितटीं बैसला सर्वकाळ ॥ त्यासी क्षुधा कासया बाधील ॥ दीपाची चिंता कां लागेल ॥ दिनमणि समीप असतां पैं ॥१॥
राहतां कल्पतरुतळीं ॥ कां डंखील कामनाव्याळी ॥ गंगाजळीं शेज केली ॥ त्यासी वणवा करील काय ॥२॥
वारणाविदारकाचे संगतीं ॥ जो बैसला अहोरात्रीं ॥ त्यासी जंबूक बाधा करिती ॥ हें कल्पांतींही घडेना ॥३॥
जो नित्य करी सुधारसपान ॥ त्यासी विष बाधील काय दारुण ॥ स्वरूपीं जो सदा सावधान ॥ दुष्कृतें कैंचीं त्यापाशीं ॥४॥
कामधेनु घरीं असतां ॥ कल्पना न बाधी तत्वतां ॥ हुताशन तेज धडकतां ॥ शीत कैंचें उरेल ॥५॥
तैसी रघुवीरकृपा ज्यासी पूर्ण ॥ त्यासी न बाधी विषयहुताशन ॥ रामचरित्रीं गुंतलें मन ॥ इतर श्रवण नावडे तया ॥६॥
असो विसावा अध्याय संपतां तेथें ॥ आसाळी विदारिली हनुमंतें ॥ यावरी इंद्रजितासी लंकानाथें ॥ आज्ञा केली सत्वर ॥७॥
तों नग्न कुमारी शिंके पाठीसी ॥ रावण शकुन पुसे ब्रह्मयासी ॥ विधी म्हणे दोघांतून एकासी ॥ अपयश येईल दिसतसे ॥८॥
रावण पाहे क्रोधायुक्त ॥ विधी म्हणे वानर होईल हस्तगत ॥ तैसाचि चालला इंद्रजित ॥ अशोकवना ते वेळे ॥९॥
सवें घेऊनि चतुरंग सेना ॥ शक्रारि निघाला अशोकवना ॥ शयशीं अयुतें गज जाणा ॥ रथतुरंगमां गणना नाहीं ॥१०॥
देव बैसोनी विमानीं ॥ कौतुक पाहती तेच क्षणीं ॥ अशोकवनांत रावणी ॥ निजभारेंसी पातला ॥११॥
तों पाठमोरा हनुमंत ॥ बैसलासे फळें झेलित ॥ असुर गर्जती बहुत ॥ परी तो तिकडे न पाहे ॥१२॥
क्षणक्षणां पाठी कुरवाळित ॥ मागें परतोन वांकुल्या दावित ॥ राक्षस शस्त्रें असंख्यात ॥ वर्षते जाहले कपीवरी ॥१३॥
इंद्रजितें शर टाकिले ॥ हनुमंतें वरचेवर झेलिले ॥ मुष्टीमाजी जमा केले ॥ बहुसाल तेधवां ॥१४॥
अकस्मात पुच्छ सोडिलें ॥ रावणाचे धनुष्य हरिलें ॥ हनुमंतें आकर्ण ओढिलें ॥ बाण लावून ते समयीं ॥१५॥
अचुक मारुतीचें संधान ॥ सोडिता जाहला असंख्यात बाण ॥ जैसे शब्दामागें शब्द पूर्ण ॥ मुखांतून निघती पैं ॥१६॥
तों विमानरूढ सुधापानी ॥ पुष्पें वर्षती क्षणक्षणीं ॥ म्हणती मारुति धन्य अंजनी ॥ तुजचि एक प्रसवली ॥१७॥
राक्षसांची शिरें ते काळीं ॥ हनुमंतें असंभाव्य उडविलीं ॥ रावणीचा मुकुट तळीं ॥ छेदोनियां पाडिला ॥१८॥
बाण सरले तये वेळां ॥ सवेंच घेतली लोहार्गळा ॥ वायुवेगें धांविन्नला ॥ शक्रारीचे रथापाशीं ॥१९॥
अर्गळा घालोनि ते वेळां ॥ अश्र्वांसहित रथ भंगिला ॥ इंद्रजित विरथ जाहला ॥ घाबरला पहातसे ॥२०॥
लोहार्गळेचे घाय सबळ ॥ झोडिलें इंद्रजिताचें दळ ॥ वाहती रक्ताचे खळाळ ॥ समुद्रा जाती भेटावया ॥२१॥
जैसें अलातचक्र फिरे ॥ तैसा हनुमंत असुरांत वावरे ॥ रावणीस अर्गळाप्रहारें ॥ झोडिता जाहला तेधवां ॥२२॥
रावणात्मजें ते अवसरीं ॥ पाश टाकिला हनुमंतावरी ॥ तों मारुति होय मोहरी ॥ उडोनि जाय एकीकडे ॥२३॥
मागुती लहान पाश करून ॥ कपीवरी टाकी आणून ॥ पर्वतकार सीताशोकहरण ॥ होऊन पाश तोडितसे ॥२४॥
शस्त्रास्त्रें बहुसाल ॥ टाकितां नाटोपि कपि सबळ ॥ यावरी अंजनीचा बाळ ॥ इंद्रजितावरी लोटला ॥२५॥
मल्लयुद्धासी प्रवर्तला ॥ इंद्रजित बळें आपटिला ॥ नग्न करून भिकाविला ॥ चरणीं धरून हनुमंतें ॥२६॥
इंद्रजित तेव्हां रडत ॥ म्हणे मज आला काय मृत्य ॥ दळही संहारिलें समस्त ॥ न दिसे येथें कोणीही ॥२७॥
म्हणे मज निराहारियाचे हातें मरण ॥ हा तों करी फळभक्षण ॥ परी रामापाशीं नेईल धरून ॥ विटंबील नाना परी ॥२८॥
सुटे जों जनकनंदिनी ॥ तों मज घालील बंदिखानीं ॥ जैसें रावणासी धरूनि ॥ पांच पाट काढिले ॥२९॥
मग नग्न इंद्रजित पळाला ॥ विवरामाजी तो दडाला ॥ कपीनें द्वारीं पाषाण लाविला ॥ विवरीं कोंडिला राक्षस ॥३०॥
इंद्रजित कासावीस होये ॥ म्हणे कां मरण मज नये ॥ शस्त्र जवळी नाहीं करूं काय ॥ प्राणत्याग करावा ॥३१॥
विवरीं कोंडिला इंद्रजित ॥ हें दशकंठासी जाहलें श्रुत ॥ परम जाहला भयभीत ॥ विनवीतसे विरंचीतें ॥३२॥
म्हणे तुझे वचन साचार ॥ हस्तगत नव्हे कां वानर ॥ तरी तुवां जाऊनि सत्वर ॥ धरून कपि देईं आम्हां ॥३३॥
तरी तूं तेथवरी जाऊन ॥ मज द्यावें पुत्रदान ॥ काळरूप तो वानर जाण ॥ तुजविण कोणा नाटोपे ॥३४॥
मग कमलोद्भव पातला तेथ ॥ तंव तो नग्नचि इंद्रजित ॥ दडला असे विवरांत ॥ भयभीत मुसमुसी ॥३५॥
मग रावणी बोले करुणा वचन ॥ आतां मज सोडवीं येथून ॥ त्या वानरासी धरिल्याविण ॥ मी विवराबाहेर न येंचि ॥३६॥
कमळासन म्हणे ते अवसरीं ॥ आतां निघें विवराबाहेरी ॥ ब्रह्मपाश घालोनि झडकरी ॥ कपिबळिया धरावा ॥३७॥
रावणी देत प्रत्युत्तर ॥ ब्रह्मपाशास नावरे वानर ॥ विरिंचि म्हणे तूं अपवित्र ॥ तुज अस्त्र हें न चाले ॥३८॥
मग विष्णुसुतें ते वेळीं ॥ राघवप्रियाची स्तुति केली ॥ तूं वज्रशरीरी महाबळी ॥ निशाचर कांपती तूतें ॥३९॥
आमुचे वचन साचे करावें ॥ ब्रह्मपाशी त्वां सांपडावें ॥ सभेपर्यंत उगेंचि यावें ॥ मग दावावें पराक्रमा ॥४०॥
ऐसें कमलोद्भवें विनविलें ॥ समीरात्मजें मान्य केलें ॥ मग विरिंचीनें पाश पेरिले ॥ माजी बांधीलें हनुमंता ॥४१॥
हनुमंत बांधिला पाशीं ॥ शक्रारि धांवला वेगेंसी ॥ दृढ बांधितां जाहला कपीसी ॥ निजहस्तेंकरूनियां ॥४२॥
एक तृणवेंटीनें पाय बांधिती ॥ एक वृक्षसालीनें आंवळिती ॥ एक दोर आणावया धांवती ॥ नगरामाजी सत्वर ॥४३॥
हनुमंत दिसे बांधिला ॥ परी तो सर्वदाही मोकळा ॥ जैसा ज्ञानी संसारीं गुंतला ॥ परी तो सर्वदाही मुक्त असे ॥४४॥
नलिनीपत्र जळीं खेळे ॥ परी त्यावरी बिंदु नातळे ॥ कीं शीतोष्ण धुळीनें न मळे ॥ निराळ जैसें सर्वदा ॥४५॥
कीं समीर सर्वांवरून जात ॥ परी कोठेंचि नव्हे लिप्त ॥ तैसाचि वीर हनुमंत ॥ बंधमोक्षातीत जो ॥४६॥
असो परमेष्ठी आणि इंद्रजित ॥ सभेंसी आणिती हनुमंत ॥ वाटेसी राक्षस टोंचित ॥ नाना शस्त्रें घेऊनियां ॥४७॥
शस्त्रें भंगली समग्न ॥ वज्रशरीरी तो वानर ॥ असुरीं उचलोनी तो सत्वर ॥ सभेसमोर आणिला ॥४८॥
दृष्टीं देखतां हनुमंत ॥ रावण करकरां दांत खात ॥ याउपरी रघुनाथदूत ॥ काय करिता जाहला ॥४९॥
बंधनें तोडूनि समस्त ॥ पुच्छासनीं बैसला हनुमंत ॥ रावणाहून एक हस्त ॥ उंच आसन मारुतीचें ॥५०॥
अध्याय एकवीसावा - श्लोक ५१ ते १००
मग पुसे प्रधान प्रहस्त ॥ तूं कोणाचा आहेस दूत ॥ परी तो न बोले हनुमंत ॥ पाहे चकित उगाचि ॥५१॥
मग पुसे द्विपंचवदन ॥ मर्कटा तूं कोणाचा कोण ।ं यावरी जनकजाशोकहरण ॥ काय वचन बोलत ॥५२॥
म्हणे रे मशका रजनीचरा ॥ महामळिणा दुर्जना पामरा ॥ मी कोण आहे तुज तस्करा ॥ कळलें नाहीं अद्यापि ॥५३॥
जेणें स्वयंवरीं तुज वांचविलें ॥ उरावरोनि चाप काढिलें ॥ त्याचा दास मी जाण वहिलें ॥ शिरकमळें छेदीन तुझीं ॥५४॥
जेणें ताटिका सुबाहु मारून ॥ केलें कौशिकमखपाळण ॥ मूढा त्याचा दास मी आहे पूर्ण ॥ करीन दहन लंकेचें ॥५५॥
तुझे भगिनीचें नासिक छेदिलें ॥ खर दूषण त्रिशिरा मारिले ॥ त्याचा दूत मी आलों बळें ॥ शिक्षा तुज लावावया ॥५६॥
जैसें अन्नसदनी रिघे श्र्वान ॥ तैसा पंचवटीस येऊन ॥ चोरिलें जानकी चिद्रत्न ॥ महामलिना अपवित्रा ॥५७॥
रामपंचानानची वस्तु ॥ कैसा ठेविशील तूं बस्तु ॥ पाडून वासुकीचा दांतु ॥ मंडूक वांचेल कैसा पां ॥५८॥
व्याघ्र असतां निद्रिस्त ॥ बाहेर जिव्हा लळलळित ॥ ती तोडोनि जंबुक यथार्थ ॥ कैसा वांचेल सांग पां ॥५९॥
तुझा अखया मारून ॥ विध्वंसिलें म्यां अशोकवन ॥ तुझें दळ अवघें मर्दून ॥ इंद्रजित गांजिला ॥६०॥
राक्षसकुळवैश्र्वानर ॥ अयोध्याप्रभु कौसल्याकुमार ॥ तुझें छेदावया शिर ॥ समरधीर येत आतां ॥६१॥
तो विषयकंठवंद्य रघुनंदन ॥ तुझे दश कंठ छेदून ॥ दशदिशांसि वळी देऊन ॥ सीता घेऊन जाईल ॥६२॥
ऐसें ऐकतां द्विपंचवदन ॥ जाहला परम क्रोधायमान ॥ म्हणे यांचें पुच्छ नासिक कर्ण ॥ जिव्हा छेदून टाका रे ॥६३॥
ऐसें बोलता लंकेश ॥ चौताळले महाराक्षस ॥ पुच्छावरी आसमास ॥ शस्त्रघाय मारिती ॥६४॥
धांपा दाटती हाणतां वैभवें ॥ परी त्याचे रोमही वक्र नोहे ॥ भय घेतलें दशग्रीवें ॥ म्हणे बरवें दिसेना ॥६५॥
मग विचारी निजमनीं ॥ हा रामउपासक सत्यवचनी ॥ तरी याचा मृत्यु कैसेनि ॥ आण घालूनि विचारूं ॥६६॥
मग म्हणे तुज रघुपतीची आण ॥ सत्य सांग तुझें मृत्यांग कोण ॥ येरू म्हणे मज नाहीं मरण ॥ ऐकोनि रावण हांसत ॥६७॥
ब्रह्म्य़ासही आहे मरण ॥ तेथें तुझा कीटका पाड कोण ॥ येरू म्हणे पुच्छा होईल दहन ॥ तैंच मरण आम्हांसी ॥६८॥
तैलें वस्त्रें भिजवून ॥ पुच्छ गुंडाळूनि लावा अग्न ॥ क्षणामाजी भस्म होऊन ॥ सर्व जाईल निर्धारें ॥६९॥
वस्त्रें गुंडाळा बहुत ॥ तेणें अग्नि चेतेल अद्भुत ॥ क्षणामध्यें होईल अंत ॥ उशीर येथें न लगेचि ॥७०॥
रावण म्हणे हें साचार ॥ मग स्नेहेंसहित वस्त्रभार ॥ पुच्छा गुडाळिती समग्र ॥ वायुकुमर काय बोले ॥७१॥
म्हणे पुच्छ उघडें राहतां ॥ मग मज नाटज्ञेपे हे तत्वतां ॥ राक्षस भागले वस्त्रें गुंडाळितां ॥ पुच्छ सर्वथा न सरेचि ॥७२॥
वस्त्रराशी आटल्या समग्र ॥ अधिकाधिक वाढें पुच्छाग्र ॥ जैसें पंडितबुद्धीचा प्रसर ॥ बोलतां बहु न सरेचि ॥७३॥
कीं महाकवीची पद्यरचना ॥ अपार लिहितां ते सरेना ॥ रामगुणांची वर्णना ॥ वर्णितां शेषा नाटोपे ॥७४॥
तैसें मारुतीचें पुच्छ अद्भुत ॥ राक्षसांसि नव्हे गणित ॥ जैसा अजारक्षकांसी निश्र्चित ॥ वेदार्थपार समजेना ॥७५॥
असो सरल्या वस्त्रांच्या राशी ॥ शेवटीं नग्न केले नगरवासी ॥ कोठें न मिळे एक दशी ॥ बहुत प्रयासें शोधितां ॥७६॥
रावणीवसा नग्न केला ॥ तरी पुच्छाग्र उघडा राहिला ॥ निःशेष तंतुमात्र उरला ॥ नाहीं कोठें नगरांत ॥७७॥
हनुमंत म्हणे अणुमात्र रितें ॥ राहतां बोले नाहीं मातें ॥ एक काढूनि यज्ञोपवीतें ॥ भयें पुच्छासी गुंडाळिती ॥७८॥
तैल घृत नवनीत ॥ शोधितां न मिळे निश्र्चित ॥ विंशतिचक्षूसी सांगती दूत ॥ स्नेह वस्त्रें न मिळती कोठें ॥७९॥
राजसेवक फिरती नग्न ॥ उभयद्वारें मुक्त सोडून ॥ नगरींचे लज्जेनें जन ॥ कपाटें झांकून बैसले ॥८०॥
एक बैसले अंधारीं ॥ एक निघाले विवरीं ॥ एक नेत्र लावून निशा थोरी ॥ दिवस असतां केली हो ॥८१॥
वृद्ध वृद्ध एक बोलती ॥ पुढें दिसे बरवी गति ॥ हें लंकानगर अंती ॥ भस्म होईल दिसतसे ॥८२॥
असो वस्त्रें न मिळती निश्र्चित ॥ पुच्छ उघडें एक हस्त ॥ रावण म्हणे अशोकवनांत ॥ वस्त्रें असती सीतेपाशीं ॥८३॥
ऐकतां तयाच्या उत्तरा ॥ हनुमंत आवरी पुच्छाग्रा ॥ दूत सांगती दशकंधरा ॥ अणुमात्र पुच्छ उरलें नसे ॥८४॥
तेथें कासया पाहिजे वस्त्र ॥ लंकेश म्हणे लावा रे वैश्र्वानर ॥ चुडी लाविती रजनीचर ॥ अनळ साचार स्पर्शेना ॥८५॥
नाना उपाय योजिती ॥ परी न लागेचि अग्निज्योति ॥ रावण पुसे मारुती ॥ अनळ कां रे स्पर्शेना ॥८६॥
मग बोले अशोकवनारी ॥ पुच्छयज्ञ होती तुझे घरीं ॥ तरी सेवकाहातीं निर्धारीं ॥ मूर्खा किमर्थ फुंकविसी ॥८७॥
तरी तूं स्वमुखेंकरून ॥ चेतवी सत्वर कृशान ॥ न लागतां एक क्षण ॥ ज्वाळा येथें उठती ॥८८॥
ऐसें बोलतां अंजनींसुतें ॥ तें मानलें दशमुखातें ॥ परी अंतरीं पावला भयातें ॥ मग धैर्य धरूनि उठियेला ॥८९॥
ते वेळे निजमुखें दाहक ॥ बळें फुंकी लंकानायक ॥ हनुमंतें बंधु आणि जनक ॥ अनळ अनिळ स्मरियेला ॥९०॥
तों एकाएकीं अग्न धडकला ॥ दाही मुखीं झोंबती ज्वाळा ॥ दाढ्या मिशा तेव्हां सकळा ॥ भस्म केल्या जाळूनि ॥९१॥
रावणें पाप केले बहुत ॥ पुढें रामबाणें यासी देहांत ॥ यालागीं अगोदर प्रायश्र्चित्त ॥ राघवप्रियें दिधलें कीं ॥९२॥
दशमुखीं पोळला दशकंधर ॥ दिसे दग्धकांतार ॥ असो मुखासी लावूनियां वस्त्र ॥ निजासनीं बैसला ॥९३॥
तंव धडकला पुच्छवन्हि ॥ हनुमंत गडबडां लोळे धरणीं ॥ काकुळती ये म्हणे सोडी कोणी ॥ असुर मनीं आनंदले ॥९४॥
म्हणती हे बरवें जाहलें ॥ अखयादिकांसी येणें मारिलें ॥ मर्कटें बहुतांसी संहारिलें ॥ विटंबिलें इंद्रजिता ॥९५॥
मग विरिंचीनें धरिला युक्तीं ॥ दशमुखें योजिली बरवी गती ॥ अग्न लाविला पुच्छाप्रति ॥ मरेल निश्र्चितीं आतांचि ॥९६॥
येरू चडफडी तडफडी ॥ उडे पडे भूमीसी गडबडी ॥ आपली मांडी थापटोनि दाढी ॥ रावणाची गेला धरावया ॥९७॥
तों दाढीच नाहीं निःशेष ॥ तेणें रावणासी बसला दचक ॥ देखोन करी हास्यमुख ॥ म्हणे अनर्थ दिसता पुढें ॥९८॥
हनुमंत म्हणे असुरांप्रति ॥ मज सोडवावें समस्तीं ॥ ऐका माझी एक विनंति ॥ धांवे मारुती पुढेंचि ॥९९॥
तंव ते पळती दूरदूर ॥ पुच्छें आकर्षूनि असुर ॥ दाढ्या जाळियेल्या समग्र ॥ प्रळय थोर मांडला ॥१००॥
अध्याय एकवीसावा - श्लोक १०१ ते १५०
गरगरां पुच्छ तये वेळां ॥ भवंडितां झळकती प्रळयज्वाळा ॥ राक्षस करूनियां गोळा ॥ पुच्छाग्नींत भस्म करी ॥१॥
सभा सांडोनि पळती असुर ॥ हनुमंत म्हणे उभे स्थिर ॥ मज सोडवा तुम्ही समग्र ॥ म्हणोनि भेटे तयांतें ॥२॥
शतांचीं शतें ते क्षणीं ॥ यामिनीचर पुच्छें बांधोनी ॥ रावणापाशीं आणी ओढोनी ॥ म्हणे कां हे पळताती ॥३॥
असो सीतेसी राक्षसी सांगत ॥ तुझा वानर मेला गे यथार्थ ॥ ऐकतां जानकी शोक करीत ॥ म्हणे विपरीत केवीं घडे ॥४॥
मशकें सागर शोषिला ॥ जंबुकांनीं सिंह केवीं धरिला ॥ खद्योतांनी सूर्य पाडिला ॥ खालीं कैसा आसडोनी ॥५॥
वज्र भंगलें लागतां कमळ ॥ पतंगें ग्रासिला वडवानळ ॥ भोगींद्राचें फणिमंडळ ॥ वटबीजभारें दडपलें ॥६॥
मक्षिकेच्या पक्षवातेंकरूनी ॥ प्रळयमेघ गेला विदारूनी ॥ पिपीलिकाभारें कोसळोनी ॥ कनकाद्रि कैसा पडियेला ॥७॥
पुष्पहार पडतां सृष्टीं ॥ केवीं दणाणे कूर्मपृष्ठी ॥ चित्रींच्या लेपें उठाउठी ॥ प्रळयचपळा ग्रासिली ॥८॥
असो रुद्रावतार हनुमंत ॥ तो राक्षसीं जाळिला अग्नींत ॥ कैसी घडली ही मात ॥ विचारीत राघवप्रिया ॥९॥
जठराग्नीस सीता पुसत ॥ तो म्हणे क्षेम आहे हनुमंत ॥ नगर मी जाळीन समस्त ॥ बंधुसाह्याकारणें ॥११०॥
असो इकडे समस्त असुर ॥ हनुमंतावरी करिती शस्त्रमार ॥ तों पुच्छग्नि धडकला थोर ॥ पळती असुर चहूंकडे ॥११॥
नानाशस्त्रें बाण शक्ती ॥ दुरोनि कपींद्रावरी टकिती ॥ मग मिष घेऊन मारुती ॥ गतप्राण पडियेला ॥१२॥
मूर्च्छित पडतांचि वानर ॥ जवळी धांविन्नले असुर ॥ जो तो म्हणे म्यां घाय थोर ॥ वर्मीं पाहून दीधला ॥१३॥
म्हणोनि मेला हा वानर ॥ जो तो म्हणे हा प्रचंड वीर ॥ सांगती रावणासी बडिवार ॥ सुखें निद्रा करीं आतां ॥१४॥
मेलिया सारिखें मिष घेऊनी ॥ दोन घटिका पडिला मेदिनीं ॥ राक्षस बहुत मिळोनी ॥ सभोंवते विलोकिती ॥१५॥
फेंस वाहतसे वदनीं ॥ वैद्य नाडी पाहती विलोकुनी ॥ म्हणती केवढा पुरुषार्थ करूनी ॥ वानर शेवटीं मेला हो ॥१६॥
ऐसें समस्त जों पाहत ॥ तों हनुमंत उडाला अकस्मात ॥ पुच्छें बांधिले समस्त ॥ राक्षस जळत धडधडां ॥१७॥
कित्येक पळाले असुर ॥ एकला उरला दशकंधर ॥ त्यासी म्हणे रक्षणार ॥ तुज कोण असे आतां ॥१८॥
शक्रारीस म्हणे रावण ॥ यावरी लोहपाश घालून ॥ ग्रीवा हस्त बांधून ॥ लंकेमाजीं फिरविजें ॥१९॥
मग इंद्रजितें पाश घालून ॥ बांधिला तेव्हां वायुनंदन ॥ नगरामाजीं नेऊन ॥ हिंडविती हनुमंता ॥१२०॥
जैसें पुटीं पडतां सुवर्ण ॥ तेजस्वी दिसे दैदीप्यमान ॥ त्यापरी सीताशोकहरण ॥ अग्निसंगें शुद्ध दिसे ॥२१॥
आळोआळीं फिरवित ॥ हनुमंत सहज पाळती घेत ॥ निंदकांचीं तोंडें लासित ॥ लोक पळती बिदोबिदीं ॥२२॥
जाहला एकचि हाहाकार ॥ भलती स्त्री म्हणे तूं माझा भ्रातार ॥ मज येथून काढीं बाहेर ॥ लावील वानर अग्नि आतां ॥२३॥
हनुमंत म्हणे समस्त असुरां ॥ मज तुम्ही आतां दृढ धरा ॥ सर्षप्राय होऊनि सत्वरां ॥ निघोनि गेला क्षणमात्रें ॥२४॥
हनुमंत गदागदां हांसत ॥ राक्षसांसी वांकुल्या दावित ॥ लंकेसी अग्नि लावित ॥ सुटला अद्भुत प्रभंजन ॥२५॥
माड्या गोपुरें धवळारें ॥ राणिवसाचीं सुंदर मंदिरें ॥ सकळ नगर महाद्वारें ॥ एकसरें धडकलीं ॥२६॥
कपीनें मांडिलें लंकादहन ॥ त्यासी साह्य झाला पवन ॥ नग्न होऊनि नगरजन ॥ सदनें सोडून पळाले ॥२७॥
थोर विषय संसारीं धन ॥ त्याहून आगळें अपत्य पूर्ण ॥ त्याहून दारा विशेष जाण ॥ त्याहून आस्था प्राणांची ॥२८॥
त्याहून विशेष निजप्राणत्याग ॥ इंद्रियांवरी उदास मग ॥ देहममता धरी निःसंग ॥ विषयभोग सांडिलिया ॥२९॥
त्यासी न झगटे मोह ममतां ॥ मग इतर जनांची काय कथा ॥ न करी कोण कोणाची आस्था ॥ पळती जीव घेऊनियां ॥१३०॥
पुरुषाविण मोहें अत्यंत नारी ॥ उडी घालिती जळते घरीं ॥ बळें ओढून काढितां बाहेरी ॥ जीवित्वावरी उदास त्या ॥३१॥
असंभाव्य दाटल्या ज्वाळा ॥ ग्रासूं इच्छिती नभमंडळा ॥ कीं कल्पांतरुद्र क्षोभला ॥ रावणावरी ते काळीं ॥३२॥
धूम्र दशदिशांतें दाटी ॥ कोण कोणास न दिसे दृष्टीं ॥ वंशनळे नभाच्या पोटीं ॥ असंख्यात उडती पैं ॥३३॥
आतां असो बहुत बोली ॥ तृतीयभाग लंका जाळिली ॥ परी ते सुवर्णमय जाहली ॥ श्रीरामभक्तप्रतापें ॥३४॥
लोहघणें परिस फोडिला ॥ परी तो अवघाचि सुवर्ण जाहला ॥ तेवीं लंकानगर ते वेळां ॥ हेममय ओतिलें ॥३५॥
हनुमंतें लंकादहन केलियावरी ॥ निजमानसीं विचार करी ॥ श्रीराम दर्शनासी झडकरी ॥ जावें आतां त्वरेनें ॥३६॥
मग उडाला वायुकुमर ॥ समुद्रातीरा आला सत्वर ॥ पुच्छ विझवितां नदीश्र्वर ॥ काकुळती बहु आला ॥३७॥
जलचरें उकडोनि मरती ॥ तूं कडसे बैसें गा मारुती ॥ याउपरी अवनिजापती दास ॥ तीरीं बैसला ॥३८॥
सरितापतीनें निजबळें ॥ निजलाटेनें पुच्छ विझविलें ॥ कीं याजकें अग्नीस आच्छादिलें ॥ कुंडमंडपामाझारीं ॥३९॥
कपाळींचा स्वेद पुसोनि टाकिला ॥ तो पुढें मकरध्वज जन्मला ॥ असो कपि मागें पाहूं लागला ॥ तों लंका भडभडां जळतसे ॥१४०॥
असंभाव्य चेतला अग्न ॥ म्हणे जनकजा जाईल भस्म होऊन ॥ कार्य नासेल म्हणून ॥ वायुनंदन शोक करी ॥४१॥
मग म्हणे करितां रामस्मरण ॥ मज न बाधी प्रळयाग्न ॥ माझे जगन्मातेसी विघ्न ॥ केवीं कृशान करूं शके ॥४२॥
स्मरतां रघुवीर नाम निर्मळ ॥ शिवकंठींचें हाळाहळ ॥ शीतळ जाहलें तात्काळ ॥ नामामृतें करूनियां ॥४३॥
तों वायुदेव सांगे ते वेळां ॥ सुखी आहे जनकबाळा ॥ ते त्रिभुवनपतीची चित्कळा ॥ ब्रह्मांडमाळा घडी मोडी ॥४४॥
यावरी लोकप्राणेशनंदन ॥ म्हणे क्षुधित जाहले नयन ॥ मित्रकुळभूषणाचे चरण ॥ पाहावयालागी उदित ॥४५॥
तो मंगळजननीजा जीवन ॥ मज पुसेल वर्तमान ॥ तरी कीर्ति स्वमुखेंकरून ॥ वर्णितां दूषण लागेल ॥४६॥
यश धर्म विद्या पुरुषार्थ ॥ बळ पराक्रम आणि तीर्थ ॥ हें स्वमुखें जो वर्णित ॥ तरी हानि सत्य शास्त्र म्हणे ॥४७॥
मग गुप्तरूपें वायुनंदन ॥ घेत परमेष्ठीचें दर्शन ॥ म्हणे मी अयोध्यापतीचे चरण ॥ पाहावया जातसें ॥४८॥
तरी येथें वर्तला जो वृत्तांत ॥ तो पत्रीं लिहावा साद्यंत ॥ ऐकतां विष्णुनाभसुत ॥ ब्रह्मानंदें उचंबळला ॥४९॥
म्हणे धन्य हनुमंता तुझें ज्ञान ॥ मजही त्वां केलें पावन ॥ मग तात्काळ पत्र लिहून ॥ हनुमंतापाशीं दिधलें ॥१५०॥
अध्याय एकवीसावा - श्लोक १५१ ते २१९
ब्रह्मायाची आज्ञा घेऊनी ॥ प्रवेशला अशोकवनीं ॥ साष्टांगेंसीं जनकनंदिनी ॥ सद्रद होऊनि नमियेली ॥५१॥
मग बोले जनकबाळा ॥ आतां कधीं येशील वेल्हाळा ॥ विमळांबुधारा ते वेळां ॥ नेत्रीं आल्या जानकीच्या ॥५२॥
जो दशरथाचा महापुण्यमेरू ॥ जो ब्रह्मांडनायक जगद्रुरु ॥ जो भक्तमंदिरांगणमांदारू ॥ तयाचे दर्शना जातों मी ॥५३॥
हनुमंत म्हणे जगन्माते ॥ राघववल्लभे गुणसरिते ॥ कमळप्रिये कमलो द्भूते ॥ चिंता न करी सर्वथा ॥५४॥
माते उदयिक जाण दोनप्रहरां ॥ राघव आणितों समुद्रतीरा ॥ तो राक्षसांसहित दैत्येंद्रा ॥ वधून तुज सोडवील ॥५५॥
मज कांही खूण द्यावी यथार्थ ॥ जेणें मज धन्य म्हणेल रघुनाथ ॥ मग वेणींचा मणी दैदीप्यवंत ॥ मारुतीचे हातीं ओपिला ॥५६॥
मागुती अंजनीहृदयरत्न ॥ म्हणे कांहीं सांग अंतरखूण ॥ तो ताटिकांतक मखपाळण ॥ जेणेंकरूनि संतोषे ॥५७॥
जानकी म्हणे चित्रकूटपर्वतीं ॥ आम्ही काळ क्रमिला जैं मारुती ॥ सुमित्रात्मज वनाप्रति ॥ गेला होतां एकदां ॥५८॥
एकांतींचे अवसरीं ॥ रघुपतीच्या अंकावरी ॥ शिर ठेवूनि निर्धारीं ॥ हनुमंता मी निजल्यें पैं ॥५९॥
प्रीतीकरून तमालनील ॥ परम सुवास जो मनसीळ ॥ तो उगाळून स्वकरें तत्काळ ॥ टिळक रेखिला भाळीं माझे ॥१६०॥
हे गोष्टी जाणे रघुनंदन ॥ मारुती सांग हे अंतरखूण ॥ ऐसें ऐकतां वायुनंदन ॥ परम हर्ष पावला ॥६१॥
जानकी म्हणे समुद्रजळ ॥ शतयोजनें भरलें तुंबळ ॥ असंख्यात वानरदळ ॥ कैसें येईल ऐलतीरा ॥६२॥
येरू म्हणे राघव शरीं ॥ सेतु बांधील समुद्रावरी ॥ अथवा माझिया पुच्छेंकरी ॥ सेतु बांधील अभंग ॥६३॥
ना तरी राघवबाण ॥ वडवानळ ॥ शोषून टाकील समुद्रजळ ॥ अथवा उड्डाण करून सकळ ॥ सुवेळेसी पैं येऊं ॥६४॥
जेणें स्तंभाविणें धरिलें नभ ॥ जीवनावरी पृथ्वी ठेवी स्ययंभ ॥ तो जानकी तुझा वल्लभ ॥ काय एक करूं न शके ॥६५॥
जननीचें जठरकुहरीं ॥ प्राणी वसे नवमासवरी ॥ तेथें रक्षी नानापरी ॥ तो काय एक करूं न शके ॥६६॥
बाहेर उजजतांच अवधारा ॥ मातेचें स्तनीं दुग्धधारा ॥ लावितो परात्पर सोयरा ॥ तो काय एक करूं न शके ॥६७॥
क्षणें एवढें ब्रह्मांड दावी ॥ सवेंच मागुतें लपवी ॥ तो राम त्रिभुवनगोसावी ॥ काय एक करूं न शके ॥६८॥
जैसा गगनीं एकचि मित्र ॥ परी प्रकाश करी सर्वत्र ॥ तैसा जगद्य्वापक रघुवीर ॥ काय एक करूं न शके ॥६९॥
वपु नवच्छिद्रमय भग्न ॥ परी मर्यादेवेगळा न जाय प्राण ॥ तैसा अयोध्यानाथ जगन्मोहन ॥ काय एक करूं न शके ॥१७०॥
गोष्टी असोत बहुत आतां ॥ वेद शिणले कीर्ति गातां ॥ उदयिक दोनप्रहरां रघुनाथा ॥ समुद्रतीरा आणितों ॥७१॥
तुज मी आतांच नेतों माते ॥ परी शुद्धि सांगितली रघुनाथें ॥ पुढील भविष्याची मतें ॥ ठाऊन नसती जननीये ॥७२॥
असो सीतेची आज्ञा घेऊन ॥ साष्टांगें नमी वायुनंदन ॥ यशस्वी रघुनाथ म्हणोन ॥ गगनपंथें उडाला ॥७३॥
सकळ देव म्हणती हनुमंता ॥ त्वरितगतीं आणावें रघुनाथा ॥ तूं आमुचा प्राणदाता ॥ सोडवीं येथून आम्हांसी ॥७४॥
हनुमंत म्हणे देवांसी ॥ नका चिंता करूं मानसीं ॥ उदयिक राम समुद्रतीरासी ॥ निर्धारेंसी आणितों ॥७५॥
यावरी लंकागिरीशिखरीं ॥ उभा राहिला वानरकेसरी ॥ भुभुःकार केला ऐलतीरीं ॥ सकळ वानरीं ऐकिला ॥७६॥
लंकागिरीहूनि उडाला ॥ योजनद्वय पाठार दडपिला ॥ उड्डाणासरसा समुद्र भ्याला ॥ मारुती आला ऐलतीरा ॥७७॥
निशांतीं उगवे चंडकिरण ॥ कीं वैकुंठींहून उतरे सुपर्ण ॥ कीं मानसतीर लक्षून ॥ राजहंस उतरला ॥७८॥
महेंद्रपर्वतावरी हनुमंत ॥ उभा ठाकला अकस्मात ॥ जांबुवंतादि वानर समस्त ॥ भेटावया धांविन्नले ॥७९॥
थोर थोर वानर भेटती ॥ एक जघनासी आलिंगिती ॥ एक जानु जंधा कवळिती ॥ एक लागती पायांतें ॥१८०॥
एक पुच्छासी देती आलिंगन ॥ एक पुच्छाग्रीं देती चुंबन ॥ एक मान घुलकावून ॥ वांकुल्या दाविती ऊर्ध्वपंथें ॥८१॥
एक टाळिया वाजवून कोंडें ॥ नृत्य करिती मारुतीपुढें ॥ एक चक्राकार उडे ॥ वर्णिती पवाडे श्रीरामाचे ॥८२॥
एक करिती थोर भुभुःकार ॥ एक साष्टांग घालिती नमस्कार ॥ एक म्हणती श्रीरामचंद्र ॥ तेथें सत्वर जाऊं चला ॥८३॥
पुष्पें आणुनी ते अवसरीं ॥ हनुमंत पूजिला वानरीं ॥ जैसा सकळ सुरवरीं ॥ अपर्णावर पूजियेला ॥८४॥
मारुतीचे आंगावरील मळ ॥ देखोन कपी पुसती सकळ ॥ लंकेत प्रताप केला समूळ ॥ सांग आम्हा हनुमंता ॥८५॥
परी कदा न सांगे मारुती ॥ ब्रह्मलिखित देत हातीं ॥ परी ते वानर न उकलिती ॥ विरिंचिमुद्रांकित जें ॥८६॥
मग म्हणती वानर ॥ कळेल किष्किंधेसी समाचार ॥ एथें उकलूनि पाहतां पत्र ॥ तरी चतुर हांसती ॥८७॥
असो मारुतीसह वानरगण ॥ किष्किंधेसी आले न लागतां क्षण ॥ सुग्रीवाचें मधुवन ॥ मोडिलें तेव्हां क्षणमात्रें ॥८८॥
सुग्रीवासी सांगती वानरगण ॥ वानरांसह आला वायुनंदन ॥ तुझें आवडतें क्रीडास्थान ॥ तें मधुवन मोडिलें ॥८९॥
ऐकतां सीतापति तारापति ॥ म्हणती विजयी झाला मारुति ॥ तरीच मधुवन मोडिती ॥ वानर आनंदेंकरूनियां ॥१९०॥
असो मधुवनींहून ॥ अंजनीसुत ॥ वानरांसह उडाला अकस्मात ॥ पंपासरोवरावरी असे रघुनाथ ॥ आला तेथें स्वानंदें ॥९१॥
सपक्ष उतरला पर्वत ॥ कीं भूमीवरी आला आदित्य ॥ कीं मायाचक्र निरसोनि पावत ॥ योगी जैसा स्वरूपातें ॥९२॥
लंकेमाजीं विजयी जाहला ॥ म्हणून दक्षिणबाहू उभारिला ॥ रघुनाथें हनुमंत देखिला ॥ प्रसन्नवदन ते काळीं ॥९३॥
साधक साधूनी महानिधान ॥ दिसे जैसा सुप्रसन्न ॥ कीं सुधारस हरिलिया सुपर्ण ॥ विराजमाल परत जैसा ॥९४॥
कीं अमृतसंजीवनी अद्भुत ॥ साधूनि आला गुरुसुत ॥ सहस्राक्ष जैसा आनंदत ॥ सीतानाथ तोषला तैसा ॥९५॥
अयोध्यापति किष्किंधापती ॥ आसन सोडून पुढें धांवती ॥ तों लोटांगण घाली मारुति ॥ ब्रह्मानंदेंकरूनियां ॥९६॥
परम स्नेहाळू रघुनंदन ॥ मारुतीतें हस्तें उचलोन ॥ देता जाहला क्षेमालिंगन ॥ भरलें गगन आनंदें ॥९७॥
प्राणसखा हनुमंत ॥ हृदयीं धरी रघुनाथ ॥ पुढतीं सोडावा हा हेत ॥ मनामाजी उपजेना ॥९८॥
असो हनुमंतासी क्षेम देऊनी ॥ सकळ कपींसी भेटे चापपाणी ॥ जांबुवंत अंगद प्रीतीकरूनी ॥ हृदयीं धरिलें रघुत्तमें ॥९९॥
सुग्रीवें धांवोनियां प्रीतीं ॥ हृदयीं धरिला मारुती ॥ कीं इंद्रासी भेटला बृहस्पती ॥ आलिंगन शोभलें तैसें ॥२००॥
मग राजाधिराज समर्थ ॥ सभा करूनि बैसला रघुनाथ ॥ तेव्हां मणि आणि ब्रह्मलिखित ॥ पुढें ठेविलें हनुमंतें ॥१॥
मग आनंदें सकळ वर्तमान ॥ दंडी ऋृषिपुत्रापसून ॥ पुढें सुप्रभेचें उद्धरण ॥ तेंही कथिलें तेधवां ॥२॥
पुढें समुद्रतीरपर्यंत ॥ अंगदें कथिलें समस्त ॥ शुद्धि नव्हे म्हणोनि अद्भुत ॥ अग्न चेतविला वानरीं ॥३॥
प्राण देतां अग्नीमाझारी ॥ हनुमंतें रक्षिलें ते अवसरीं ॥ मग संपाती भेटला समुद्रतीरीं ॥ तेणें शुद्धि सांगितली ॥४॥
याउपरी वायुकुमर ॥ शतयोजनें उडाला सागर ॥ पुढें लंकेत झाला जो समाचार ॥ तो हनुमंत न सांगेचि ॥५॥
मग रामें हनुमंताकडे पाहिलें ॥ तंव येरू म्हणे जे वर्तमान जाहलें ॥ तें विरिंचीनें असे पत्रीं लिहिलें ॥ निजहस्तें करूनियां ॥६॥
जगद्वंद्या अयोध्यापति ॥ सुखरूप आहे सीता सती ॥ मणि खूण दिधला माझे हातीं ॥ परम सद्रद होऊनियां ॥७॥
अंतरखूण सांगितली ॥ मनसीळ लाविला माझिये भाळीं ॥ रघूत्तमें ऐकतां हृदयकमळीं ॥ तये काळीं गहिंवरला ॥८॥
मणि हृदयीं धरून रघुनाथ ॥ अत्यंत जाहला शोकाकुलित ॥ अहा सीता म्हणोनि बोलत ॥ देखतां अर्कज गहिंवरला ॥९॥
हनुमंत म्हणे रघुराजा ॥ सुखी आहे जनकात्मजा ॥ परी तुझ्या वियोगें भरताग्रजा ॥ अत्यंत कृश जाहली असे ॥२१०॥
म्यां मुद्रिका दिधली नेऊन ते मनगटीं खेळे जैसें कंकण ॥ मग म्हणे रघुनंदन ॥ केंवी प्राण उरला असे ॥११॥
रघुपति तुझें नामामृत ॥ तेणें जानकी वांचली सत्य ॥ जैसा शशांक राहुग्रस्त ॥ चिंतेनें तैसी झांकिली ॥१२॥
मग बोले तमालनीळ ॥ कैसा तरलासी समुद्रजळ ॥ यावरी अंजनीचा बाळ ॥ काय बोलता जाहला ॥१३॥
तुझिये मुद्रिकेचें अद्भुत बळ ॥ क्षणें जिंकवेल कळिकाळ ॥ नखाग्रीं समुद्रजळ ॥ सांठविजेल सर्वही ॥१४॥
मग विरिंचीचें लिखित पत्र ॥ सौमित्राजवळी देत राजीवनेत्र ॥ वाचिता जाहला भोगींद्र ॥ सावधान वानर ऐकती ॥१५॥
स्थिर राहिला समीर ॥ ऐकावया विरिंचिपत्र ॥ सौमित्रें उकलिलें साचार ॥ जेवीं चंद्र पौर्णिमेचा ॥१६॥
जो सरस्वतीचा जनिता ॥ त्याचिया अक्षराची कौशल्यता ॥ कोणासी न वर्णवे तत्वतां ॥ तें श्रोतीं आतां परिसावें ॥१७॥
परब्रह्म केवळ रघुवीर ॥ त्यासी ब्रह्मदेवें लिहिलें पत्र ॥ तें ब्रह्मांनंदकृपें श्रीधर ॥ अति पवित्र वर्णींल पैं ॥१८॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ एकविंशतिंतमाध्याय गोड हा ॥२१९॥
अध्याय ॥२१॥
॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
