जे भक्त वर्षातील सर्व एकादशी व्रत ठेवू शकत नाहीत, त्यांनी निर्जला एकादशीचे व्रत केले पाहिजे. कारण हे व्रत ठेवून इतर सर्व एकादशी केल्यासारखं पुण्य प्राप्त होते. या उपोषणाची पद्धत खालीलप्रमाणे आहे.
1. या व्रतामध्ये एकादशी तिथीच्या सूर्योदयापासून दुसर्‍या दिवशी द्वादशी तिथीच्या सूर्योदय होईपर्यंत पाणी आणि अन्न घेतले जात नाही.
2. एकादशीच्या दिवशी ब्रह्म मुहूर्तावर स्नान करून पिवळे वस्त्र धारण करावे नंतर संकल्प घ्यावा.
भगवान श्री हरी विष्णू जी यांची पिवळ्या फुले, फळे, अक्षत, दुर्वा, चंदन इत्यादीने पूजा करावी. यासाठी सर्वप्रथम षोडशोपचार करा.
सर्वप्रथम भगवान विष्णुंची विधीपूर्वक पूजा करावी. नंतर प्रभुचे ध्यान करत 'ॐ नमो भगवते वासुदेवाय' मंत्र जाप करावा. नंतर सूर्याला अर्घ्य द्यावं.
3. या दिवशी भक्तीभावाने कथा- कीर्तन करणे फळदायी ठरतं.
4. या दिवशी व्रत करणार्‍याने पाण्याने भरलेलं कळश व त्यावर पांढरा वस्त्र ठेवून त्यावर साखर आणि दक्षिणा ठेवून ब्राह्मणाला दान द्यावं. नंतर दान, पुण्य इतर कार्य केल्याने विधी पूर्ण होते. धार्मिक श्रद्धेनुसार, या व्रताचे फळ दीर्घायुष्य, आरोग्य तसेच सर्व पापांचा नाश करणारा आहे.
निर्जला एकादशीला दान देण्याचे महत्त्व
या एकादशी व्रतानुसार अन्न, पाणी, कपडे, आसन, शूज, छत्री, पंखे आणि फळे इत्यादी दान कराव्यात. या दिवशी पाणी दान करणार्‍या भाविकांना सर्व एकादशीचे फळ मिळते. या एकादशीचे व्रत केल्याने इतर एकादशीला अन्न खाण्याच्या पापातून मुक्ती मिळते आणि संपूर्ण एकादशींच्या पुण्याचं लाभ मिळतं. असे मानले जाते की जो भक्त या पवित्र एकादशीला भक्तीने व्रत ठेवतो, त्याला सर्व पापांपासून मुक्त करून अविनाशी पद प्राप्त होते.
निर्जला एकादशी व्रत कथा
भीमसेन व्यासजींना म्हणतात की हे पितामह! बंधू युधिष्ठिर, आई कुंती, द्रौपदी, अर्जुन, नकुल आणि सहदेव इत्यादी सर्वजण एकादशीचे व्रत ठेवण्यास सांगतात, परंतु महाराज मी त्यांना सांगतो की, मी ईश्वराची आपल्या सामर्थ्याप्रमाणे उपासना करू शकतो पण उपाशी राहू शकत नाही.
यावर व्यासजी म्हणतात की हे भीमसेन! जर आपण नरकला वाईट आणि स्वर्गला चांगले मानत असाल तर प्रत्येक महिन्याच्या दोन्ही एकादशींना अन्न खाऊ नये. भीम म्हणतात की हे पितामह! मी तर आधीच कबुली दिली आहे की मी भूक सहन करु शकत नाही.जर वर्षात एकच उपवास असेल तर मी ते ठेवू शकतो, कारण माझ्या पोटात वृक नावाची आग आहे, म्हणून मी खाल्ल्याशिवाय जगू शकत नाही. अन्न खाल्ल्याने ती शांत होते म्हणून संपूर्ण उपवास केला तरीसुद्धा एकाच वेळेस अन्नाशिवाय राहणे अवघड आहे. म्हणूनच, तुम्ही मला इतका उपवास सांगा, जो वर्षातून एकदाच केला पाहिजे आणि मला स्वर्ग मिळू शकेल.
श्री व्यासजी म्हणाले की हे पुत्र! अनेक महान ऋषीमुनींनी बरीच शास्त्र वाचली आहेत, ज्यामधून पैशाशिवाय केवळ जरा प्रयत्न केल्यास स्वर्ग प्राप्ती होऊ शकते. याच प्रकारे धर्मग्रंथात, दोन्ही बाजूंच्या एकादशीचे व्रत तारणासाठी ठेवले आहेत.
व्यासजींचे बोलणे ऐकून भीमसेन नरकात जाण्याच्या नावाने घाबरुन कापू लागले आणि म्हणाले की आता मी काय करावे? मी एका महिन्यात दोन उपवास करू शकत नाही, होय मी वर्षात एक उपवास करण्याचा प्रयत्न करू शकतो. म्हणूनच, वर्षामध्ये एक दिवस उपवास करून मला मुक्त केले जाऊ शकते, तर मग मला असा उपवास सांगा.
हे ऐकून व्यासजी म्हणाले की, वृषभ आणि मिथुनच्या संक्रांतीच्या दरम्यान ज्येष्ठ महिन्याच्या शुक्ल पक्षामध्ये एकादशी येते, त्याचे नाव निर्जला आहे. आपण त्या एकादशीचा व्रत करा. या एकादशीच्या उपवासात अंघोळ आणि आचमन याव्यतिरिक्त जल वर्जित आहे. अचामनमध्ये सहा महिन्यांपेक्षा जास्त काळापूर्वी पाणी नसावे, अन्यथा ते पिण्यासारखे होतं. या दिवशी कोणी भोजन घेऊ नये कारण अन्न खाण्याने उपवास खंडित होतो.
एकादशीला सूर्योदयापासून द्वादशीच्या सूर्योदयापर्यंत पाणी न घेतल्यास सर्व एकादशीच्या व्रताचे फळ मिळतं. द्वादशीला सूर्योदय होण्यापूर्वी उठणे, स्नान इत्यादी करुन ब्राह्मणांना देणगी द्यावी. यानंतर, भुकेलेल्या आणि सप्तपात्र ब्राह्मणांना भोजन दिल्यानंतर आपण पुन्हा अन्न खावे. त्याचे फळ एका वर्षाच्या संपूर्ण एकादशीला समान असते.
व्यासजी म्हणाले की हे भीमसेन! देवांनी स्वत: मला हे सांगितले आहे. या एकादशीची गुणवत्ता सर्व तीर्थक्षेत्रे आणि देणग्यांपेक्षा श्रेष्ठ आहे. फक्त एक दिवस निर्जल राहून माणूस पापांपासून मुक्त होतो.
जे लोक निर्जल एकादशीचे व्रत करतात, मृत्यूच्या वेळी, यमराज नव्हे तर स्वयं देवदूत त्यांना पुष्पक विमानात बसवून स्वर्गात घेऊन जातात. म्हणून निर्जला एकादशीचा व्रत जगातील सर्वोत्तम आहे. म्हणून हा उपवास परिश्रमपूर्वक केला पाहिजे. त्या दिवशी 'ओम नमो भगवते वासुदेवाय' या मंत्राचा जप करावा आणि गाय दान करावी.
अशा प्रकारे भीमसेन यांनी व्यासजींच्या आदेशानुसार हे व्रत केले. म्हणून या एकादशीला भीमसेनी किंवा पांडव एकादशी देखील म्हणतात. निर्जला उपवास करण्यापूर्वी देवाला प्रार्थना करावी की हे प्रभू! आज मी निर्जला व्रत ठेवत आहे, दुसर्‍या दिवशी मला भोजन मिळेल. मी हा उपवास भक्तीने पाळीन, म्हणून तुमच्या कृपेने माझे सर्व पाप नष्ट होतील. या दिवशी पाण्याने भरलेले घडा कापडाने झाकून सोन्यासह दान करावा.
जे लोक या उपोषणाचे पालन करतात त्यांना कोट्यावधी क्षण सोन्याचं दान केल्याचं फळ मिळतं आणि जे या दिवशी यज्ञादिक करतात त्यांना मिळणार्‍या फळाचे वर्णन करताच येऊ शकत नाही. या एकादशीला उपवास केल्याने विष्णुलोक प्राप्त होतं. जे लोक या दिवशी जेवण करतात ते चांडालप्रमाणे असतात. ते शेवटी नरकात जातात. निर्जला एकादशीचे व्रत ठेवणारा जरी ब्रह्म हत्यारा असो, मद्यपान करत असो, चोरी करत असो किंवा गुरूशी वैर करत असो, परंतु या व्रताच्या परिणामामुळे तो स्वर्गात जातो.
हे कुंतीपुत्र! जे पुरुष किंवा स्त्री श्रद्धापूर्वक हे व्रत करतात त्यांनी हे कार्य केले पाहिजे-
प्रथम भगवान पूजन, नंतर गौ दान, ब्राह्मणांना मिष्ठान्न व दक्षिणा आणि पाण्याने भरलेलं कळश दान करावं.
