कार्तिक माहात्म्य - अध्याय ११

एकदा नारदजी श्री व्यासजींना विचारू लागले की हे व्यासजी ! सर्व आश्रमांपेक्षा गृहस्थाश्रम श्रेष्ठ का मानले जाते? तेव्हा व्यासजी म्हणाले - जसे सर्व नद्या समुद्रात आश्रय घेतात आणि सर्व जीव मातेचा आश्रय घेऊनच जगतात. हे 6 प्रकार: भिकारी, ब्रह्मचारी, संन्यासी, विद्यार्थी, गुरुपूजक, उपजीविका नसलेले प्रवासी, या सर्व गृहस्थांना आश्रय मिळतो, तेव्हा व्यासजी म्हणाले, हे नारदा, आता एक प्राचीन इतिहास ऐका, ज्यात खूप योग्यता आहे.

उत्तानपाद हा उत्तम राजाचा मुलगा होता जो अतिशय बलवान आणि मद्यपान करणारा होता. त्याने बहुला नावाच्या स्त्रीशी लग्न केले आणि राजा आणि राणी दोघेही मोठ्या प्रेमाने राहू लागले. एका वेळी एका वेश्येचे नृत्य पाहताना राजाने मद्यपान केले आणि राणीलाही प्यायला सांगितले, पण राणीने त्याचे ऐकले नाही. यावर राजा रागावला आणि त्याने आपल्या अनुयायांना राणीला एका निर्जन जंगलात सोडण्याचा आदेश दिला. त्यानंतर राजा-राणीच्या वियोगाचे मला वाईट वाटले, पण त्याने पुन्हा लग्न केले नाही आणि मुलाप्रमाणे प्रजेचा सांभाळ करू लागला. एके दिवशी एक ब्राह्मण राजाकडे आला आणि म्हणाला, राजा ! माझ्या पत्नीचे कोणीतरी अपहरण केले आहे, तिच्या वियोगाने मी खूप दुःखी आहे, म्हणून तिला शोधून आणा. राजा म्हणू लागला की महाराज, तुमची स्त्री कोण आहे, तिला कुठे नेऊन ठेवले आहे, मला माहीत नाही, तुमची स्त्री कशी आहे, ती कशी आहे, स्वरूप आहे. तेव्हा ब्राह्मणाने सांगितले की ती रागीट, काळ्या रंगाची आणि कर्कश असली, कठोर शब्द बोलत असली तरी मी तिचा निषेध करत नाही, कारण ती माझी पत्नी आहे. तेव्हा राजा म्हणू लागला की जेव्हा तुझी स्त्री इतकी रागीट आणि क्रूर स्वभावाची आहे, तेव्हा तू तिचे काय करणार, मी दुसरी स्त्री खूप सुंदर आणि कल्याण देऊ शकतो. ब्राह्मण म्हणू लागला की राजन, माझी पत्नी ही माझ्या धर्म आणि कर्माची अर्धांगिणी आहे, तिचे रक्षण करणे हे माझे परम कर्तव्य आहे. जो आपल्या पत्नीचे रक्षण करत नाही, त्याचे कल्याण होत नाही. ऋतू संपल्यानंतर जो पुरुष आपल्या स्त्रीसोबत आनंद घेत नाही, त्याचे पूर्वज महिनाभर त्याच्या रक्तात तरंगतात. ब्राह्मणाचे असे बोलणे ऐकून राजाने शस्त्रे घेऊन रथावर स्वार होऊन पुन्हा त्या स्त्रीचा शोध सुरू केला. काही अंतर गेल्यावर त्यांना एक आश्रम दिसला, जिथे कुश ऋषीच्या आसनावर एक महान ऋषी विराजमान होते. राजाला पाहूनही त्या ऋषींनी राजाला आदर दाखवला नाही आणि म्हणाला, तू राजा उत्तानपदाचा पुत्र आहेस हे मला माहीत आहे, पण तू इथे का आला आहेस? राजा म्हणाला, हे मुने! ब्राह्मणाच्या घरातून बायको म्हणून कोणी नेले आहे. त्याच्या शोधात मी इकडे आलो आहे, पण तू काही दिले नाहीस की कुठलाही पाहुणचार केला नाहीस, याचे कारण काय? ऋषी खाली उतरले - राजन ! तू स्तुतीस पात्र असलास तरी तू या वेळेस योग्य नाहीस कारण तू तुझ्या निष्पाप स्त्रीला जंगलात सोडून दिलेस. पतीची मनापासून सेवा करणे आणि त्याची आज्ञा पाळणे हा जिथे स्त्रीचा धर्म आहे, तिथे स्त्रीला योग्य सन्मान देणे हा पुरुषाचाही धर्म आहे. ज्या घरात स्त्रियांचा आदर केला जातो, तिथे देवांचा वास असतो. जिथे स्त्रियांचा अनादर होतो तिथे कधीही शांती आणि आनंद मिळत नाही. इतकं ऐकून लाज वाटून तो देवाला विचारू लागला! तू अनेकांचा, भविष्याचा आणि वर्तमानाचा तिन्ही काळ जाणणारा आहेस, म्हणून ब्राह्मणाची स्त्री कोणी व कुठे नेली ते सांगा? ऋषी म्हणू लागले की राजन ! अदितीचा मुलगा बालक नावाच्या राक्षसाने त्या ब्राह्मणाला उत्पलवर्त जंगलात नेले आहे, झोपायला जा आणि तिला शोधून ब्राह्मणाशी सामील व्हा. राजाने ऋषींना नमन केले आणि वाटेत उत्पलावर्त वनात पोहोचले.

तेथे जाऊन पाहिले की, ब्राह्मणाने सांगितल्याप्रमाणे त्याचा रंग पाहून राजाने त्याला ओळखले आणि म्हटले की हे कल्याणी! तू कोण आणि मी विलास मुलाची बायको. मी माझ्या घरात एकटाच झोपलो होतो तेव्हा वाल्क नावाच्या राक्षसाने माझा पराभव करून मला येथे नेले आहे. इथे आणल्यानंतर ना त्याला कशाचीच पर्वा झाली ना त्याने माझे पावित्र्य नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला, तरीही मी इथे खूप दुःखी आहे. राजा म्हणाला, ब्राह्मणा, हा राक्षस कुठे गेला? तुझ्या पतीने मला तुला शोधायला पाठवले आहे. या जंगलात ब्राह्मणी ठराविक ठिकाणी कुठे गेले? तेव्हा राजा ब्राह्मणाने सांगितलेल्या ठिकाणी गेला आणि राजाला पाहिले. राजाला पाहून राक्षस त्याच्या पाया पडला आणि म्हणाला की राजन ! मला काय ऑर्डर आहे? राजा म्हणाला, हे निशाचर! या ब्राह्मणाला का आणले आहेस? राक्षस म्हणू लागला की राजन ! या ब्राह्मणाच्या पतीला राक्षसांना मारण्याचा मंत्र माहित आहे. म्हणून, जेव्हा आपण यंत्राचे अन्न घेण्यासाठी जातो तेव्हा ते आपल्याला तेथून दूर नेतो, कारण तो सर्व यज्ञांचा गुरू बनतो. म्हणूनच त्या ब्राह्मणाला दुःखी करण्यासाठी मी त्याची पत्नी घेऊन आलो आहे. कारण स्त्रीशिवाय पुरुषाला कारवाईचा अधिकार नाही. हे ऐकून राजाला वाटले की, हा राक्षसही आपला निषेध करतो, ऋषींनीही आपल्याला पूजेला योग्य मानले नाही. राजाच्या मनात असा विचार आला की राक्षस म्हणू लागला की, राजन, मी तुझी प्रत्येक आज्ञा मानेन. असे म्हणत राजा हात जोडून उभा राहिला आणि म्हणाला की हे निशाचर ! तुम्ही या ब्राह्मणाला त्याच्या घरी सोडा आणि आमची आठवण आल्यावर आमच्याकडे या. राजाची आज्ञा मिळताच राक्षस ब्राह्मणाला त्याच्या घरी सोडायला गेला. तेव्हा राजा विचार करू लागला की मी माझ्या निष्पाप स्त्रीला घरातून हाकलून दिले आहे, आता मी कोणते पुण्य कर्म करावे जेणेकरून हे पाप दूर होईल. तेव्हा राजा पुन्हा त्याच ऋषीकडे गेला आणि त्याला त्याचे कर्तव्य विचारले - ऋषी म्हणाले, हे राजा, शतपत नावाच्या नागाने जेव्हा तुमच्या स्त्रीला जंगलात फिरताना पाहिले तेव्हा तो तिला पाताळात घेऊन गेला. त्या नावाची नंदा नावाची एक मुलगी आहे, तिला त्याने आपल्या घरात लपवून ठेवले आहे. हे ऐकून राजा तिथून आपल्या घरी आला आणि ब्राह्मणाला आपल्या घरात स्त्रीसह पाहून खूप आनंद झाला. त्यानंतर राजाला बालक नावाच्या राक्षसाची आठवण झाली, मग तो ताबडतोब राजाकडे आला आणि प्रकट झाला. मुलाला पाहून राजाने त्याला अधोलोकातून पत्नीला आणण्याची आज्ञा केली. त्यानंतर राक्षस अधोलोकात गेला आणि तिथून राजाच्या पत्नीला आणून राजाला दिले. यानंतर राजा-राणी मोठ्या प्रेमाने राहू लागले.