स्मार्त आणि भागवत एकादशीमधील भेद हा एकादशीचा उपवास नेमक्या कोणत्या दिवशी करायचा याबद्दलच्या निर्णयावर आधारित आहे. हा भेद सूर्योदयाच्या वेळी असणाऱ्या तिथीनुसार आणि वैष्णव (भागवत) परंपरेतील विशिष्ट नियमांनुसार केला जातो.
स्मार्त आणि भागवत एकादशीतील मुख्य भेद
हा भेद प्रामुख्याने दशमी तिथी आणि एकादशी तिथीचा संगम किंवा द्वादशी तिथीचा प्रभाव यावर अवलंबून असतो.
स्मार्त एकादशी: स्मार्त एकादशी स्मृती ग्रंथांचे (धार्मिक नियम) पालन करणारे पाळतात. सूर्य उदय होत असतानाची तिथी. जर एकादशी दशमी तिथीने 'विद्ध' (मिश्रित) असेल, म्हणजे दशमी तिथीचा काही भाग सूर्योदयानंतरही असेल, तर तो दिवस टाळला जातो. दशमी-विद्ध एकादशीचा योग असल्यास, उपवास दुसऱ्या दिवशी, म्हणजे द्वादशीला केला जातो (याला 'शुद्धा एकादशी' म्हणतात).
भागवत एकादशी (भागवत/वैष्णव परंपरा): वैष्णव पंथ, भागवत पुराणाचे पालन करणारे पाळतात. अरुणोदय (पहाटेचा काळ) किंवा द्वादशीचा वेध. दशमी तिथीचा किंचितही अंश अरुणोदयाच्या वेळी असल्यास, तो दिवस एकादशी उपवासासाठी ग्राह्य मानला जात नाही. दशमी-विद्ध एकादशीचा योग असल्यास, उपवास दुसऱ्या दिवशी (द्वादशीला) केला जातो, कारण वैष्णवांना दशमी-विद्ध एकादशी वर्ज्य आहे.
नियम
स्मार्त एकादशी
मूलभूत नियम: स्मार्त परंपरेनुसार, ज्या दिवशी सूर्य उदय होताना एकादशी तिथी असेल, त्या दिवशी उपवास केला जातो. जर दशमी तिथी एकादशीच्या सूर्य उगवण्याच्या वेळेपर्यंत राहिली असेल, तर ती एकादशी 'दशमी विद्धा' मानली जाते आणि ती उपवासासाठी ग्राह्य नसते.
अशा वेळी, स्मार्त लोक दशमी-विद्ध एकादशीचा दिवस सोडून, दुसऱ्या दिवशी द्वादशी तिथीला उपवास करतात.
भागवत (वैष्णव) एकादशी
मूलभूत नियम: भागवत परंपरेनुसार, एकादशी दशमीच्या 'वेधाने' (मिश्रणाने) दूषित नसावी.
भागवत परंपरेत, दशमी तिथीचा अंश सूर्योदयापूर्वीच्या अरुणोदयाच्या (सूर्य उगवण्याच्या सुमारे १ तास ३६ मिनिटे आधी) वेळी जरी शिल्लक असेल, तरी ती एकादशी उपवासासाठी ग्राह्य मानली जात नाही. याला 'दशमी विद्धा' किंवा 'दशमीचा वेध' म्हणतात. दशमी विद्धा एकादशी पूर्णपणे टाळली जाते. वैष्णव लोक नेहमी 'शुद्धा एकादशी' म्हणजे दशमीच्या संयोगापासून पूर्णपणे मुक्त असलेल्या एकादशीलाच उपवास करतात. त्यामुळे, दशमीचा वेध असल्यास, भागवत लोक स्मार्त लोकांप्रमाणेच दुसऱ्या दिवशी द्वादशी तिथीला उपवास करतात.
साध्या भाषेत दोन्ही परंपरांचा मुख्य उद्देश दशमी तिथीचा अंश असलेल्या एकादशीला टाळणे आहे. स्मार्त परंपरेत सूर्योदयाचा काळ महत्त्वाचा असतो, तर भागवत परंपरेत सूर्योदयाच्या आधीचा 'अरुणोदय' काळ महत्त्वाचा असतो. त्यामुळे भागवत लोक दशमीच्या संदर्भात अधिक कडक नियम पाळतात. यामुळे, बऱ्याच वेळा स्मार्त आणि भागवत एकादशीची तारीख एकच असते, परंतु काही वेळा दशमीच्या आणि एकादशीच्या तिथींच्या संयोगामुळे, विशेषतः जेव्हा एकादशी तिथी दोन दिवसांत विभागली जाते, तेव्हा एकादशीचा उपवास दोन वेगवेगळ्या दिवशी (एक स्मार्त आणि एक भागवत) येतो.
