दीड दिवसाचा गणपती म्हणजे नेमकं काय? मुहूर्त, प्रथा, इतिहास आणि महत्त्व जाणून घ्या
शुक्रवार, 22 ऑगस्ट 2025 (13:05 IST)
दीड दिवसाचा गणपती हा गणेश चतुर्थी उत्सवातील एक पारंपरिक प्रकार आहे, ज्यात गणपती बाप्पाची मूर्ती भाद्रपद महिन्यातील शुक्ल चतुर्थीला घरात स्थापित केली जाते आणि दुसऱ्या दिवशी म्हणजे पंचमीला (सुमारे दीड दिवसानंतर) विसर्जन केले जाते. हे मुख्यतः महाराष्ट्रात, विशेषतः कोकण आणि मुंबईसारख्या भागात लोकप्रिय आहे. यात मातीची (पार्थिव) मूर्ती वापरली जाते, जी प्राणप्रतिष्ठा करून पूजली जाते आणि नंतर जलात विसर्जित केली जाते. हे व्रत मूलतः दीड दिवसांचे असते.
दीड दिवसात विसर्जन का केले जाते?
दीड दिवसात विसर्जन करण्यामागे मुख्यतः तिथी आणि शास्त्रोक्त कारणे आहेत. गणेश चतुर्थी हे पार्थिव गणेशपूजनाचे व्रत आहे, ज्यात मातीच्या मूर्तीत प्राणप्रतिष्ठा फक्त एकच दिवस केली जाते. चतुर्थी तिथी एक दिवस (४ प्रहर) आणि रात्रीचा १ प्रहर असा एकूण ५ प्रहरांचा कालावधी असतो, जो सुमारे दीड दिवसांचा होतो. दीड दिवस संपल्यानंतर चतुर्थी संपते, त्यामुळे विसर्जन करणे शास्त्रानुसार योग्य ठरते. पूर्वी खेडोपाड्यात तिथीची अचूक माहिती मिळणे कठीण असल्याने दीड दिवस हा सोपा पर्याय मानला गेला. तसेच, जर दहा दिवस पूजा करणे शक्य नसेल तर दीड दिवसात पूजा पूर्ण करून विसर्जन केले जाते.
याशिवाय, एक पौराणिक कथा अशी आहे की, महर्षी व्यास महाभारत लिहित असताना गणेश लेखनिक होते. लिहिताना गणेशाच्या अंगातील पाणी कमी होऊन त्वचा कोरडी पडली आणि अंगाला जळजळ होऊ लागली. व्यासजींनी गणेशाच्या अंगावर ओल्या मातीचा लेप लावला. चतुर्थीला हा लेप लावला आणि पंचमीला ताप उतरल्यावर पाण्यात विसर्जित केला. यातून चतुर्थीला पूजन आणि पंचमीला विसर्जनाची प्रथा सुरू झाली.
याचे काय महत्त्व?
दीड दिवसाचा गणपती हा शास्त्रोक्त आणि पारंपरिक आहे, जो धरणीमातेचे (पृथ्वीचे) आभार मानण्याशी जोडला जातो. मातीची मूर्ती वापरून पूजा करणे धर्मशास्त्रानुसार योग्य मानले जाते, तर चॉकलेट, फुले, फळे इत्यादींनी बनवलेल्या मूर्ती पूजणे मान्य नाही. हे व्रत गणेशाची कृपा जलद मिळवण्यासाठी आणि पूजा पूर्ण करण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. विशेषतः व्यस्त जीवनशैलीत किंवा परिस्थितीमुळे पूर्ण १०-११ दिवस पूजा करणे शक्य नसल्यास हा प्रकार आदर्श ठरतो. यामुळे उत्सवातील रंगत कायम राहते आणि धार्मिक कर्तव्य पार पाडले जाते.
दीड दिवसाचा गणपती विसर्जन मुहूर्त 2025
गुरुवार, २८ ऑगस्ट २०२५ रोजी दीड दिवसानंतर गणेश विसर्जन
संध्याकाळचा मुहूर्त (शुभ) - संध्याकाळी ०५:२२ ते संध्याकाळी ०६:५६
संध्याकाळचा मुहूर्त (अमृत, चर) - संध्याकाळी ०६:५६ ते रात्री ०९:४८
रात्रीचा मुहूर्त (लाभ) - १२:४० ते सकाळी ०२:०५,
२९ ऑगस्ट पहाटेचा मुहूर्त (शुभ, अमृत) - ०३:३१ ते ०६:२३ पर्यंत
काय प्रथा?
स्वत:च्या हाताने मातीपासून गणेश मूर्ती तयार करावी.
चतुर्थीला प्राणप्रतिष्ठा करून घरात गणपती बसवावे.
आरती, नैवेद्य, मोदक इत्यादी अर्पण करून पूजा करावी.
दीड दिवसानंतर (पंचमीला) नदी, तलाव किंवा जलाशयात मूर्ती विसर्जित करावी.
विसर्जन दरम्यान आरती, मंत्रोच्चार तसेच "गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या" घोषणा देत निरोप द्यावा.
पूर्वी गावातील ज्योतिषी किंवा पुरोहितांच्या सल्ल्यानुसार हे केले जायचे. काही ठिकाणी गौरीसोबत किंवा इतर दिवशी विसर्जनाची प्रथा आहे, पण दीड दिवस हा मूलभूत आहे.
इतिहास काय?
दीड दिवसाचा गणपती प्राचीन काळापासून चालत आला आहे. भारत कृषीप्रधान असल्याने भाद्रपदात पिकांच्या लोंब्या डोलू लागताना धरणीमातेचे आभार मानण्यासाठी बांधावर मातीची मूर्ती तयार करून त्या दिवशीच पूजा आणि विसर्जन केले जात असे. कालांतराने ही प्रथा घरात आली आणि दीड दिवसांची झाली. कोकणात भौगोलिक कारणांमुळे (जसे पावसाळा, समुद्रकिनारा) ही प्रथा अधिक रूढ आहे. शास्त्रानुसार हे व्रत दीड दिवसांचे आहे, नंतर उत्सव वाढवण्यासाठी पाच, सात किंवा दहा दिवसांची प्रथा सुरू झाली. कर्नाटकातील बनवासी येथे १५०० वर्ष जुनी अर्धी गणेश मूर्ती पूजली जाते, जी दीड दिवसाच्या संकल्पनेशी जोडली जाते.
