जन्म: महाराणा प्रताप यांचा जन्म 9 मे 1540 रोजी राजस्थानच्या कुंभलगड किल्ल्यावर झाला. विक्रमी संवत कॅलेंडरनुसार, महाराणा प्रताप यांची जयंती, दरवर्षी ज्येष्ठ महिन्यातील शुक्ल पक्ष तृतीया.साजरा केली जाते. जाणून घ्या त्यांच्या शौर्याचा इतिहास...
कुटुंब: त्यांचे वडील महाराणा उदय सिंह आणि आईचे नाव जयवंत कंवर असे होते. ते राणा संगाचे नातू होते. महाराणा प्रताप यांना बालपणी सर्वजण 'कीका' नावाने हाक मारायचे. राजपुताना राज्ये मेवाडचे स्वतःचे असे स्थान आहे ज्यात इतिहासातील गौरव बाप्पा रावल, खुमान प्रथम, महाराणा हमीर, महाराणा कुंभा, महाराणा सांगा, उदयसिंह आणि वीर शिरोमणी महाराणा प्रताप यांचा जन्म झाला.
कौटुंबिक देव: महाराणा प्रताप हे उदयपूर, मेवाड येथील सिसोदिया घराण्याचे राजा होते. एकलिंग महादेव हे त्यांचे कुलदैवत आहे. मेवाडच्या राणांचा आराध्यदेव एकलिंग महादेव मेवाडच्या इतिहासात खूप महत्त्व आहे. एकलिंग महादेवाचे मंदिर उदयपूर येथे आहे. मेवाडचे संस्थापक बाप्पा रावल यांनी 8 व्या शतकात हे मंदिर बांधले आणि एकलिंगाची मूर्ती स्थापन केली.
दिल्ली सल्तनत: प्रतापच्या काळात, दिल्लीवर मुघल सम्राट अकबराचे राज्य होते, ज्याने भारतातील सर्व राजे आणि सम्राटांच्या अधिपत्याखाली मुघल साम्राज्याची स्थापना केली आणि इस्लामिक राज्याची स्थापना केली. त्यांना भारतभर इस्लामिक झेंडा फडकवायचा होता. 30 वर्षे सतत प्रयत्न करूनही महाराणा प्रताप यांनी अकबराचे आधिपत्य मान्य केले नाही, ज्यासाठी त्यांनी हे जग सोडले.
महाराणाची प्रतिज्ञा: महाराणा प्रताप यांनी भगवान एकलिंगजींची शपथ घेतली होती की आयुष्यभर अकबरासाठी फक्त तुर्क हेच तोंडातून बाहेर पडेल आणि ते अकबराला आपला सम्राट म्हणून कधीही स्वीकारणार नाहीत. त्यांची समजूत घालण्यासाठी अकबराने चार वेळा शांती दूत पाठवले होते, परंतु महाराणा प्रताप यांनी अकबराचा प्रत्येक प्रस्ताव धुडकावून लावला.
महाराणा प्रताप यांची शक्ती आणि त्यांचा घोडा : महाराणा प्रताप यांचा आवडता घोडा 'चेतक' होता. महाराणा प्रताप ज्या घोड्यावर बसायचे तो घोडा जगातील सर्वोत्तम घोड्यांपैकी एक होता. या प्रमाणे असे म्हणतात की महाराणा प्रताप 72 किलोचे चिलखत घालत असत आणि हातात 81 किलोचा भाला घेत असत. भाला, चिलखत आणि ढाल-तलवार यांचे एकूण वजन 208 किलो होते. राणा 208 किग्रॅ वजनासह रणांगणावर उतरायचे. तेव्हा त्यांची शक्ती काय असावी याचा विचार करा.
राज्याभिषेक: महाराणा प्रताप यांचा राज्याभिषेक गोगुंडा येथे झाला. युद्धाच्या भीषणतेत राणा उदयसिंगने चितोड सोडले आणि अरवली पर्वतावर तळ ठोकला आणि तेथे उदयपूर नावाचे नवीन शहर वसवले जी त्यांची राजधानीही बनली. भटियानी राणीच्या आसक्तीमुळे उदयसिंगने मृत्यूसमयी आपला धाकटा मुलगा जगमल याच्याकडे गादी सोपवली होती. तर प्रताप ज्येष्ठ पुत्र म्हणून वारस होते. उदयसिंगाच्या निर्णयाला त्या वेळी सरदार आणि जहागीरदारांनीही विरोध केला होता.
दुसरीकडे मेवाडच्या लोकांनाही महाराणा प्रताप यांच्याशी ओढ होती. जगमलला गादी मिळाल्यावर जनतेत विरोध आणि निराशा होती. त्यामुळे विक्रम संवत 1628 मध्ये राजपूत सरदार एकत्र आले. फाल्गुन शुक्ल 15 रोजी म्हणजेच 1 मार्च 1576 रोजी महाराणा प्रताप यांना मेवाडच्या गादीवर बसवण्यात आले. या घटनेमुळे जगमल त्याचा शत्रू बनून अकबराशी सामील झाला.
उदयपूर ही महाराणाच्या मेवाडची राजधानी होती. त्यांनी 1568 ते 1597 पर्यंत राज्य केले. उदयपूरवर यवन, तुर्क सहज हल्ला करू शकतात, हे लक्षात घेऊन आणि सरंजामदारांच्या सल्ल्याने प्रताप यांनी उदयपूर सोडले आणि कुंभलगड आणि गोगुंडा या डोंगराळ प्रदेशांना आपले केंद्र बनवले.
जगमलने अकबरशी साठगाठ केली: जगमल रागावला आणि सम्राट अकबराकडे गेला आणि बादशहाने त्याला जहाजपूरचा जहागीरचा भाग दिला आणि त्याला आपल्या बाजूने केले. नंतर जगमलला सिरोहीचे अर्धे राज्य दिले. त्यामुळे जगमलचे सिरोहीचा राजा सुर्तन देवरा याच्याशी वैर झाले आणि शेवटी 1583 च्या युद्धात जगमलचा मृत्यू झाला.
महाराणा प्रताप सिंह यांनी मेवाडची गादी हाती घेतली त्या वेळी राजपुताना अतिशय नाजूक टप्प्यातून जात होते. राजपुतानाच्या अनेक राजांनी सम्राट अकबराच्या क्रौर्यापुढे मस्तक टेकवले होते. अनेक शूर आणि भव्य राज्यांच्या उत्तराधिकार्यांनी, त्यांच्या संपूर्ण प्रतिष्ठेचा आदर विसरून, मुगुलिया घराण्याशी वैवाहिक संबंध प्रस्थापित केले होते. काही स्वाभिमानी राजघराण्यांसोबत महाराणा प्रताप देखील आपल्या पूर्वजांच्या प्रतिष्ठेचे रक्षण करण्यासाठी अविचल होते आणि म्हणूनच ते तुर्की सम्राट अकबराच्या डोळ्यात नेहमी ठोठावत असे.
अकबराची मेवाडवर स्वारी : अकबराने मेवाड जिंकण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले. अजमेरला आपले केंद्र बनवून अकबराने प्रताप यांच्याविरुद्ध लष्करी मोहीम सुरू केली. महाराणा प्रताप मुघल सम्राट अकबराच्या सैन्याशी अनेक वर्षे लढले. प्रताप यांचे शौर्य इतके होते की त्यांच्या शत्रूंनाही त्याच्या लढाऊ कौशल्याची खात्री पटली. औदार्य असे की इतरांच्या पकडलेल्या मुघल बेगमांना आदराने परत पाठवले.
आपल्या प्रचंड मुघल सैन्यासह, अतुलनीय बारूद, युद्धाच्या नवीन पद्धतींचे ज्ञान असलेले सल्लागार, हेरांची लांबलचक यादी, फसवणुकीनंतरही अकबराला महाराणा प्रतापांपुढे नतमस्तक व्हावे लागले. त्यात अयशस्वी होऊन त्याने आमेरचे महाराज भगवानदास यांचा पुतण्या मानसिंगला डुंगरपूर आणि उदयपूरच्या राज्यकर्त्यांना प्रचंड सैन्यासह पाठवले.
त्यांना अधीनता स्वीकारण्यास भाग पाडण्याच्या उद्देशाने पाठवले. मानसिंगाच्या सैन्यापुढे डुंगरपूर राज्य फारसा प्रतिकार करू शकले नाही.
यानंतर मानसिंग महाराणा प्रतापांची समजूत घालण्यासाठी उदयपूर पोहोचले. मानसिंगने त्यांना अकबराच्या अधीन राहण्याचा सल्ला दिला, परंतु प्रताप यांनी आपले स्वातंत्र्य टिकवून ठेवण्याचा ठामपणे जाहीर केले आणि युद्धात सामोरे जाण्याचीही घोषणा केली. बादशहाने मानसिंगचे उदयपूरहून रिकाम्या हाताने आगमन केले आणि बादशहाने त्याचा दारुण पराभव म्हणून घेतला आणि प्रचंड मोगल सैन्य मानसिंग आणि आसफ खांच्या नेतृत्वात मेवाडवर आक्रमणासाठी पाठवले. शेवटी, 30 मे 1576 च्या पहाटे हळदी घाटीच्या मैदानात भयंकर युद्ध झाले.
मुघलांची प्रचंड फौज टोळधाडीसारखी मेवाडभूमीकडे धावली. त्यात मुघल, राजपूत आणि पठाण योद्ध्यांसह जबरदस्त तोफखानाही होता. अकबराचा प्रसिद्ध सेनापती महावत खान, आसफ खान, मानसिंग यांच्यासह शाहजादा सलीम (जहांगीर) ही मुघलवाहिनी चालवत होते, ज्यांची संख्या इतिहासकार 80 हजार ते 1 लाख सांगतात.
या युद्धात प्रताप यांनी अभूतपूर्व शौर्याने मुघल सैन्याचे दातखिळे केले आणि अकबराच्या शेकडो सैनिकांना ठार केले. विकट परिस्थितीमुळे झाला सरदार मानसिंगने त्यांचे मुकुट आणि छत्र स्वत:च्या डोक्यावर धारण केले. मुघलांनी त्यांना प्रताप मानले आणि ते त्याच्या मागे धावले. अशा प्रकारे राणा यांना युद्धक्षेत्र सोडण्याची संधी दिली. याअपयशामुळे अकबरला खूप राग आला.
त्याचवेळी विक्रम संवत 1633 मध्ये शिकार करण्याच्या बहाण्याने अकबर स्वत: आपल्या लष्करी बळासह या भागात पोहोचला आणि त्याने अचानक महाराणा प्रतापांवर हल्ला केला. प्रताप यांनी तत्कालीन परिस्थितीची दखल घेत आणि मर्यादित साधन सामग्रीचे भान ठेवून डोंगराळ भागात स्वत:ला प्रस्थापित केले आणि छोट्या व गनिमी युद्धातून शत्रू सैन्याला परावृत्त केले. बादशाहने परिस्थिती ओळखून तेथून निघण्याचा निर्णय घेतला.
एकदा महाराणा प्रताप यांनी युद्धात आपल्या धर्माची ओळख करून दिली आणि एकदा युद्धात शाही सेनापती मिर्झा खानच्या सैन्याने शरणागती पत्करली तेव्हा त्यांच्यासोबत शाही महिला होत्या. महाराणा प्रताप यांनी सर्वांची इज्जत जपत आदरपूर्वक सर्वांना मिर्झा खानकडे पाठवले.
जहांगीरशी युद्ध: नंतर हल्दी घाटीच्या युद्धात महाराणा प्रताप यांनी सुमारे 20 हजार राजपूतांसह मुघल सरदार राजा मानसिंग यांच्या 80 हजार सैन्याचा सामना केला. यामध्ये अकबर पुत्र सलीम (जहांगीर) याला युद्धासाठी पाठवले. जहांगीरलाही तोंडघशी पडावे लागले आणि तो ही रणांगणातून पळून गेला. नंतर सलीमने आपले सैन्य गोळा केले आणि पुन्हा महाराणा प्रतापांवर हल्ला केला आणि यावेळी भीषण युद्ध झाले. या युद्धात महाराणा प्रताप यांचा आवडता घोडा चेतक जखमी झाला होता.
राजपूतांनी मोगलांशी शौर्याने मुकाबला केला, परंतु तोफांनी सज्ज असलेल्या शत्रूच्या प्रचंड सैन्यासमोर संपूर्ण पराक्रम व्यर्थ ठरला. रणांगणावर हजर 22 हजार राजपूत सैनिकांपैकी फक्त 8 हजार जिवंत सैनिक रणांगणातून कसेतरी निसटू शकले. महाराणा प्रताप यांना जंगलात आश्रय घ्यावा लागला.
प्रताप यांचा वनवास: महाराणा प्रताप यांचा हळदी घाटीच्या लढाईनंतरचा काळ पर्वत आणि जंगलात घालवला गेला. त्याने आपल्या गनिमी युद्ध धोरणाद्वारे अकबराचा अनेक वेळा पराभव केला. महाराणा प्रताप चित्तोड सोडून जंगलात राहू लागले. महाराणी, सुकुमारा राजकुमारी आणि कुमार यांना गवताच्या भाकरीवर आणि जंगलातील डबक्यांच्या पाण्यावर जगणे भाग पडले. अरवली लेणी आता तेच त्यांचे राहते घर होते आणि शिला शैय्या होती. महाराणा प्रतापांना आता त्यांच्या कुटुंबाची आणि लहान मुलांची काळजी वाटत होती.
महाराणा प्रताप यांनी कोणत्याही मार्गाने अकबराची वश स्वीकारून 'दीन-ए-इलाही' धर्म स्वीकारावा, अशी मुघलांची इच्छा होती. त्यासाठी त्यांनी महाराणा प्रताप यांना अनेक प्रलोभनात्मक संदेशही पाठवले. महाराणा प्रताप आपल्या निर्धारावर ठाम राहिले. प्रताप राजपूतांचा सम्राट, हिंदुत्वाचा गौरव-सूर्य या संकटात, त्याग, संन्यासा, तप यात स्थिर राहिला.
अनेक लहान राजांनी महाराणा प्रताप यांना त्यांच्या राज्यात राहण्याची विनंती केली, परंतु मेवाडची भूमी मुघल सत्तेपासून वाचवण्यासाठी महाराणा प्रताप यांनी वचन घेतले होते की ते मेवाड मुक्त होईपर्यंत राजवाडे सोडून जंगलात राहतील. स्वादिष्ट अन्नाचा त्याग केल्याने कंद आणि फळांनी पोट भरेल, परंतु अकबराची सत्ता कधीही स्वीकारणार नाही. जंगलात राहून महाराणा भिल्लांचे सामर्थ्य ओळखून गनिमी युद्धातून मुघल सैन्याला अनेक वेळा अडचणीत आणले होते. साधने मर्यादित असतानाही प्रताप यांनी शत्रूसमोर मस्तक टेकवले नाही.
भामाशाची मदत: नंतर मेवाडच्या गौरव भामाशाहने आपली सर्व मालमत्ता महाराणाच्या चरणी ठेवली. भामाशाहने 20 लाख अशरफिया आणि 25 लाख रुपये महाराणांना दिले. या विपुल संपत्तीतून महाराणा पुन्हा लष्करी-संघटनेत गुंतले. या अनोख्या मदतीमुळे प्रोत्साहित होऊन, महाराणा यांनी आपल्या सैन्य दलाची पुनर्रचना केली आणि आपल्या सैन्यात नूतनीकरण केले. महाराणाने कुंभलगडावर पुन्हा आपली पकड प्रस्थापित केली आणि शाही सैन्याने स्थापन केलेल्या पोलीस ठाण्यांवर आणि तळांवर हल्ले चालू ठेवले.
अकबराच्या सैन्याची लूट: विक्रम संवत 1635 मध्ये, मुघल सम्राट अकबराने शाहबाज खानच्या नेतृत्वाखाली आणखी एक प्रचंड सैन्य मेवाडला पाठवले. काही स्थानिक मदतीच्या जोरावर हे प्रचंड सैन्य वैशाख कृष्णाने 12 तारखेला कुंभलगड आणि केलवाडा ताब्यात घेतला आणि गोगुंडा आणि उदयपूर प्रदेश लुटला. अशा स्थितीत महाराणा प्रतापांनी प्रचंड सैन्यासोबत लढत ठेवत शेवटी टेकडी जिंकली. त्यांनी पर्वत भागांमध्ये आश्रय घेऊन स्वतःचे संरक्षण केले आणि चावंड पुन्हा ताब्यात घेतला. शाहबाज खान अखेर पंजाबमध्ये अकबराकडे रिकाम्या हाताने परतला.
चित्तोड वगळता, महाराणाने पुन्हा आपले सर्व किल्ले शत्रूपासून वाचवले. त्यांनी उदयपूरची राजधानी केली. विचलित झालेल्या मुघल सैन्याचा आणि स्वबळाचा कमी होत चाललेला प्रभाव यामुळे चित्तोडगड आणि मांडलगढ वगळता संपूर्ण मेवाडवर महाराणाने आपले राज्य पुन्हा प्रस्थापित केले.
यानंतर मुघलांनी महाराणा प्रतापांना अनेकदा आव्हान दिले पण मुघलांना पराभवाला सामोरे जावे लागले. अखेरीस, लढाई आणि शिकार करताना झालेल्या जखमांमुळे 19 जानेवारी रोजी महाराणा प्रताप यांचे 1597 मध्ये चावंड येथे निधन झाले. 30 वर्षांच्या संघर्ष आणि युद्धानंतरही अकबर महाराणा प्रताप यांना बंदिस्त करू शकला नाही किंवा त्यांना वाकवू शकला नाही. जो आपल्या देशाचा, जातीचा, धर्माचा आणि संस्कृतीचा आदर करतो तो महान असतो.
संरक्षणात कोणत्याही प्रकारची तडजोड करू नका आणि सतत लढत राहा. अशा व्यक्ती लोकांच्या हृदयात सदैव जिवंत असतात. (वेबदुनिया डेस्क)
