जिजाबाई (जिजाऊ) यांचा जन्म 12 जानेवारी 1598 रोजी बुलढाणा, महाराष्ट्र येथे झाला. त्यांचे वडील लखुजी जाधव हे सिंदखेड नावाच्या गावचे राजे होते. त्यांनी त्यावेळी जिजाबाईंचे नाव 'जिजाऊ' ठेवले होते. असे म्हटले जाते की जिजाबाई आपल्या वडिलांसोबत फारच कमी राहत होत्या आणि लहान वयातच त्यांचे लग्न झाले होते.
असे म्हणतात की जिजाबाईंची जुळवाजुळव त्या 6 वर्षांच्या असतानाच निश्चित झाली होती. याच्याशी एक छोटीशी घटनाही जोडलेली आहे. इतिहासात असे लिहिले आहे की तो होळीचा दिवस होता, लखुजी जाधव यांच्या घरी सण साजरा केला जात होता, त्यावेळी मोलाजी त्यांच्या मुलासह जे 7-8 वर्षांचे होते. त्यांच्यासोबत या महोत्सवात सहभागी झाले होते. नृत्य पहात असताना अचानक लखुजी जाधवांना जिजाबाई आणि मोलाजीचा मुलगा शहाजी एकत्र दिसले आणि 'व्वा काय जोडी आहे' असे त्यांचा मुखातून निघाले. हे ऐकून मोलाजी म्हणाले की मग जुळवाजुळव निश्चित करावी.
त्यावेळी मोलाजी हे सुलतानाचे सेनापती होते आणि लखुजी जाधव हे राजा असतानाही सुलतानाच्या आदेशानुसार त्यांनी आपली मुलगी जिजाऊ म्हणजेच जिजाबाई हिचा विवाह मोलाजींचा मुलगा शहाजी भोसले यांच्याशी केला.
जिजाबाई आणि शहाजींच्या लग्नानंतर ते मोठे झाले तेव्हा शहाजी विजापूर दरबारात मुत्सद्दी होते. विजापूरच्या महाराजांनी शाहजींच्या मदतीने अनेक युद्धे जिंकली, या आनंदात विजापूरच्या सुलतानाने त्यांना अनेक जहागीर भेट दिल्या होत्या. जहागीर असलेल्या शिवनेरी किल्ल्याचाही त्या भेटींमध्ये समावेश आहे. जिजाबाई आणि त्यांची मुले इथे राहत असत. जिजाबाईंना 6 मुली आणि दोन मुलगे झाले. त्या पुत्रांपैकी एक शिवाजी होता.
शिवनेरीच्या किल्ल्यात जिजाबाईंनी शिवरायांना जन्म दिला
शहाजींनी आपल्या मुलांचे आणि जिजाबाईंच्या रक्षणासाठी त्यांना शिवनेरीच्या किल्ल्यात ठेवले, कारण त्यावेळी शहाजींना अनेक शत्रूंची भीती वाटत होती. येथे शिवनेरी किल्ल्यावर शिवाजींचा जन्म झाला. शिवाजीच्या जन्माच्या वेळी शहाजी जिजाबाईंसोबत नव्हते असे म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मानंतर शहाजींना मुस्तफाखानाने कैद केले. 12 वर्षांनी शहाजी आणि शिवाजी भेटले. याच दरम्यान जिजाबाई आणि शहाजी यांचा पुन्हा संपर्क आला.
शहाजीच्या मृत्यूवर सती करण्याचा प्रयत्न केला
शहाजी नेहमी त्यांच्या कामात जिजाबाईंची मदत घेत असत. जिजाबाईंच्या थोरल्या मुलाचे नाव संभाजी होते, अफझलखानाशी झालेल्या युद्धात संभाजी व शहाजी मारले गेल्याचे सांगितले जाते. शहाजीच्या मृत्यूनंतर जिजाबाईंनी आपल्या पतीसोबत सती जाण्याचा प्रयत्न केला, परंतु शिवाजींनी त्यांना तसे करण्यापासून रोखले. शिवाजी आपल्या आईला आपला मित्र, मार्गदर्शक आणि प्रेरणा मानत. यामुळेच शिवाजींना लहान वयातच समाज आणि आपले कर्तव्य समजले. आपल्या आईच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी लहान वयातच हिंदू साम्राज्य स्थापन करण्यास सुरुवात केली.
मराठा साम्राज्याची सुरुवात
इतिहासात मराठा साम्राज्याबद्दल वाचले तर जर कोणाचे नाव प्रथम येते तर ते जिजाबाई आणि त्यांचे पुत्र शिवाजी. असे म्हणतात की शहाजींपासून वेगळे झाल्यानंतर जिजाबाईंनी शिवाजींना असे शिक्षण दिले की त्यांनी मराठा साम्राज्याची स्थापना केली.
जिजाबाई या अतिशय हुशार महिला होत्या, त्यांनी मराठा साम्राज्यासाठी असे अनेक निर्णय घेतले, त्यामुळे स्वराज्याची स्थापना झाली. राज्यात महिलांवरील अत्याचार पाहता जेव्हा जिजाबाई 'माँ भवानी'च्या मंदिरात जातात, महिलांची ही दुर्दशा दूर करण्यासाठी काही तरी उपाय सुचवण्यासाठी आईला बोलावतात, तेव्हा आई खूश होऊन जिजाबाईंना सांगते की त्यांच्या मुलाकडून त्यांच्यावर होणारी अत्याचार थांबेल, आई त्यांना वरदान देते.
यामुळेच शिवाजींनी नेहमी भवानी मातेची आराधना केली आणि आईकडून मिळालेल्या शिक्षणाचे पूजन करताना नेहमी मातेची पूजा केली. इतिहासात असे लिहिले आहे की शिवाजी महाराजांकडे अशी तलवार होती जिचे नाव 'भवानी' होते, ती सुद्धा आई भवानीच्या वरदानाने प्राप्त झाली होती.
जिजाबाईंनी मराठा साम्राज्यासाठी शिवाजींना अशा कथा सांगितल्या, ज्यातून त्यांना त्यांचा धर्म आणि त्यांचे कर्माची जाणीव झाली आणि लोकांचे संरक्षण कसे करावे हे देखील कळले. याच कारणामुळे शिवाजीने वयाच्या 17 व्या वर्षी मराठा सैन्याची स्थापना केली आणि अनेक पराक्रमी पुरुषांशी लढा देऊन विजय मिळवला. एक वेळ अशी आली की जिजाबाईंना पुन्हा शिवनेरीचा किल्ला मिळाला.
जिजाबाईंच्या संस्कारातून छत्रपती शिवाजी महाराज निर्माण झाले
आयुष्यातील सर्व संकटे विसरून 'जिजाबाईंनी' आपल्या पुत्र शिवाजींना असे शिक्षण दिले, असे संस्कार दिले, ज्यामुळे त्यांचा मुलगा स्वतःसाठी नव्हे तर इतरांसाठी जगू लागला. ते आपल्या धर्मासाठी लढू लागले. त्यामुळेच आज शिवाजी महाराजांचे स्मरण मोठ्या अभिमानाने केले जाते आणि त्यांना 'छत्रपती शिवाजी महाराज' असे संबोधले जाते.
शिवाजींनी हिंदू साम्राज्याची स्थापना करण्यास सुरुवात केली आणि त्यांच्या हयातीत त्यांनी हिंदू साम्राज्य स्थापन करण्यात यश मिळवले आणि अनेक जुलमी राजांना ठार केले. हे सर्व शक्य झाले ते 'जिजाबाई'च्या संस्कारामुळे, त्यांनी दिलेल्या शिक्षणामुळे.
जिजाबाईंचा मृत्यू
जिजाबाई या पहिल्या महिला होत्या ज्यांनी दक्षिण भारतात मराठा म्हणजेच हिंदुत्वाच्या स्थापनेत योगदान दिले. आपल्या मेहनतीमुळे आणि स्वतःच्या संस्कारांमुळे शिवाजींनी मराठ्यांसाठी शस्त्र उचलले आणि ते पुन्हा एकदा हिंदुत्वाची स्थापना करण्यात यशस्वी झाले.
17 जून 1674 रोजी जिजाबाईंचा मृत्यू झाला, तोपर्यंत शिवाजींनी मराठा साम्राज्याची स्थापना केली होती.
