लिंगराज मंदिर, भुवनेश्वर Lingaraj Temple Bhubaneswar
शुक्रवार, 15 जुलै 2022 (08:39 IST)
भुवनेश्वरमध्ये असलेले लिंगराज मंदिर हे येथील सर्व मंदिरांपैकी सर्वात मोठे आणि जुने मंदिर आहे. या मंदिरांची स्थापत्य आणि आतील रचना आणखीनच आकर्षक आहे. हिंदू धर्माच्या अनुयायांना या मंदिराबद्दल खूप आदर आहे, म्हणूनच दरवर्षी लाखो लोक लिंगराज मंदिराला भेट देतात.
नावाप्रमाणेच हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे, जे राजा जाजती केशती याने सातव्या शतकात बांधले होते. लिंगराज मंदिराची खास गोष्ट म्हणजे मंदिरात फक्त हिंदू धर्माच्या अनुयायांनाच प्रवेश दिला जातो. या मंदिराच्या वैभवाचा अंदाज यावरून लावता येतो की दररोज 6 हजार लोक लिंगराजाच्या दर्शनासाठी येतात. लिंगराज मंदिर प्रामुख्याने भगवान शिवाला समर्पित आहे, भगवान विष्णूच्या प्रतिमा देखील येथे आहेत. मुख्य मंदिर 55 मीटर उंच असून त्यात सुमारे 50 इतर मंदिरे आहेत. भारतातील जवळपास प्रत्येक लिंगम मंदिर फक्त भगवान शिवाला समर्पित आहे.
तथापि लिंगराज मंदिर हे भारतातील एकमेव असे मंदिर मानले जाते जेथे भगवान विष्णू आणि भगवान शिव दोघांची एकत्र पूजा केली जाते. येथे दररोज एकूण 22 देवतांची पूजा केली जाते. दरवर्षी एकदा लिंगराजाची प्रतिमा बिंदू सागर तलावाच्या मध्यभागी असलेल्या जलमंदिरात नेली जाते. मंदिराला 6,000 हून अधिक पर्यटक येतात आणि शिवरात्रीचा दिवस हा उत्सवाचा प्रमुख दिवस असतो जेव्हा ही संख्या 200,000 हून अधिक पर्यटकांपर्यंत पोहोचते. तुम्ही भुवनेश्वरच्या धार्मिक सहलीला बाहेर असाल तर लिंगराज मंदिराला भेट द्यायला विसरू नका. आजच्या या लेखात आम्ही तुम्हाला लिंगराज मंदिराच्या धार्मिक प्रवासाची माहिती देत आहोत.
लिंगराजाचा अर्थ काय आहे
लिंगराज म्हणजे "लिंगमचा राजा" ज्याचा येथे उल्लेख भगवान शिव आहे. खरं तर, येथे शिवाची पूजा कृतिवासाच्या रूपात केली जात होती आणि नंतर भगवान शिवांची हरिहर नावाने पूजा केली गेली.
लिंगराज मंदिराचा इतिहास
लिंगराज मंदिराचा इतिहास खूप जुना आहे. हे मंदिर 11व्या शतकातील असल्याचे मानले जाते. हे मंदिर राजा जजती केशरी यांनी भुवनेश्वरहून जयपूरला आपली लष्करी राजधानी हलवताना बांधले होते. जरी इतिहासकारांचा असा विश्वास आहे की हे मंदिर 6 व्या शतकापासून अस्तित्वात आहे, जसे की 7 व्या शतकातील हस्तलिखित, ब्रह्म पुराणात उल्लेख आहे, जे भुवनेश्वरमधील भगवान शिवाच्या महत्त्वावर लक्ष केंद्रित करते. इतिहासकारांच्या मते, मंदिर हे देखील सांगते की प्राचीन काळात भगवान विष्णू आणि शिव यांची शांतीपूर्ण पूजा कशी झाली.
लिंगराज मंदिर कोणी बांधले
इतिहासानुसार, हे मंदिर 11 व्या शतकात सोमवंशी राजा जाजती I (1025-1040) याने बांधले होते असे मानले जाते. जाजती केशरींनी आपली राजधानी जाजपूरहून भुवनेश्वरला हलवली, ज्याला ब्रह्म पुराणात प्राचीन धर्मग्रंथ म्हणून एकाक्षर म्हणून संबोधले गेले आहे.
लिंगराजाचे मंदिर का प्रसिद्ध आहे
11 व्या शतकात, लिंगराज मंदिर सोम वंशातील राजा जजती केशरी यांनी बांधले होते. असे मानले जाते की जेव्हा राजाने आपली राजधानी जयपूरहून भुवनेश्वरला हलवली तेव्हा त्याने लिंगराज मंदिराचे बांधकाम सुरू केले. हिंदू धर्मग्रंथ ब्रह्म पुराणातही या प्राचीन मंदिराचा उल्लेख आहे
लिंगराजाच्या मंदिराची पौराणिक कथा
लिंगराज मंदिराबाबत एक आख्यायिका आहे. भगवान शिवाने एकदा देवी पार्वतीला सांगितले की ते बनारसपेक्षा भुवनेश्वर शहराचे पक्ष का घेतात. देवी पार्वती स्वत: सामान्य गुरांच्या रूपात शहराचा शोध घेण्यासाठी आली होती. तेव्हा त्यांना कृती आणि वास नावाचे दोन राक्षस सापडले, ज्यांना त्यांच्याशी लग्न करायचे होते. देवीने सतत नकार देऊनही राक्षस पार्वतीचा पाठलाग करत राहिले. स्वतःला वाचवण्याच्या प्रक्रियेत त्यांनी त्या दोघांचाही नाश केला. त्यानंतर भगवान शिवाने अवतार घेतला आणि बिंदू सारस सरोवराची निर्मिती केली आणि तेथे अनंतकाळ वास्तव्य केले.
लिंगराज मंदिराची वास्तुकला
लिंगराज मंदिर हे कलिंग शैलीच्या वास्तुकलेसह ओरिसा शैलीचा एक उत्कृष्ट नमुना आहे. मंदिराची रचना खोल शेड वाळूच्या दगडाने बांधलेली आहे. मंदिराचे मुख्य प्रवेशद्वार पूर्वेकडे आहे, तर लहान प्रवेशद्वार उत्तरेकडे आणि दक्षिणेकडे आहेत. 2,50,000 चौरस फूट क्षेत्रफळाचे विशाल क्षेत्र व्यापलेले, लिंगराज मंदिर विशाल बिंदू सागर तलावाभोवती बांधले गेले आहे आणि गडाच्या भिंतींनी वेढलेले आहे ज्यात शिल्पे कोरलेली आहेत. दुसरीकडे मंदिराचे बुरुज 45.11 मीटर अंतरावर आहेत. मंदिर परिसरात सुमारे दीडशे छोटी मंदिरे आहेत.
मंदिराचे चार वेगळे भाग आहेत, म्हणजे विमना. हे मुख्य गर्भगृह असलेली संरचना आहे, जगनमोहन जे सभामंडप, नाटा मंदिर किंवा उत्सव हॉल आणि भोग-मंडप किंवा अर्पण हॉल यांचा समावेश असलेली रचना आहे. भोगमंडपाला प्रत्येक बाजूला चार दरवाजे आहेत, ज्याच्या बाह्य भिंती विविध हिंदू आकृतिबंधांनी सुशोभित आहेत. या संकुलाचे छत पिरॅमिड आकाराचे असून त्याच्या वर एक उलटी घंटा व कलश आहे. दुसरीकडे नटमंदिराला फक्त दोन दरवाजे आहेत जे स्त्री-पुरुषांच्या मूर्तींना शोभतात. त्यावर पायऱ्यांसह सपाट छप्पर आहे. हॉलच्या आत जाड तोरण आहेत. जगमोहनला दक्षिण आणि उत्तरेकडून प्रवेशद्वार आणि 30 मीटर उंच पिरॅमिड छत आहे. हे मधाच्या पोळ्याच्या खिडक्या आणि त्यांच्या मागच्या पायांवर बसलेल्या सिंहांच्या प्रतिमांनी सजवलेले आहे.
मंदिराचे मुख्य देवता, आतील गाभाऱ्यात असलेले शिवलिंग, मजल्यापासून 8 इंच उंच आणि 8 फूट व्यासाचे आहे. टॉवर 180 फूट उंच कोरलेला आहे. हिंदू मान्यतेनुसार लिंगराज मंदिरातून एक नदी जाते. मंदिराचा पॉइंट सागर टाकी या नदीच्या पाण्याने भरतो. असे म्हणतात की हे पाणी शारीरिक आणि मानसिक रोग दूर करते. लोक हे पाणी पुष्कळदा अमृत म्हणून पितात आणि सणासुदीत भक्त या कुंडात स्नान करतात.
लिंगराजाच्या मंदिरातील उत्सव
पर्यटकांच्या आकर्षणाचे केंद्र असलेल्या या मंदिरात दरवर्षी अनेक उत्सव साजरे केले जातात. चंदन यात्रा, रथयात्रा आणि शिवरात्री हे लिंगराज मंदिरातील सर्वात लोकप्रिय उत्सवांपैकी एक आहेत, जे शुद्ध भक्तीचे दर्शन घडवतात.
लिंगराज मंदिरातील सर्वात प्रसिद्ध उत्सव म्हणजे शिवरात्री. भगवान हरिहराला प्रसाद देण्यासाठी हजारो भाविक मंदिरात दिवसभर उपवास करतात. मुख्य उत्सव रात्रीच्या वेळी होतो जेव्हा भक्त महादीप प्रज्वलित केल्यानंतर उपवास सोडतात.
"चंदन यात्रा किंवा चंदन सोहळा" हा लिंगराज मंदिरातील मुख्य उत्सवांपैकी एक आहे. हाच 22 दिवसांच्या कालावधीत साजरा केला जातो जेव्हा मंदिरात सेवा करणारे बिंदू सागर तलावावर खास बांधलेल्या बार्जमध्ये उतरतात. उष्णतेपासून संरक्षण करण्यासाठी देवता आणि भक्त दोघांनाही चंदनाच्या पेस्टने पवित्र केले जाते. मंदिराशी संबंधित लोक नृत्य, सांप्रदायिक मेजवानी आणि ओतणे आयोजित करतात.
अशोकाष्टमीला लिंगराजाच्या रथयात्रेचा नेत्रदीपक उत्सव दिसतो, जेव्हा रथावरील देवता रामेश्वरा देउला मंदिरात नेली जाते. लिंगराज आणि त्याची बहीण रुक्मणी यांचे रंगीबेरंगी रथ भक्त मंदिरात खेचून आणतात, ही परमेश्वराची सर्वात मोठी सेवा मानली जाते. ज्या भाविकांना शिवाच्या दर्शनासाठी लिंगराज मंदिरात जाता येत नाही, तेच भाविक त्यांना दर्शन देण्यासाठी बाहेर पडतात, असा समज आहे.
लिंगराज मंदिरात जाण्यापूर्वी या गोष्टी जाणून घ्या
मंदिरात केवळ हिंदूंना प्रवेश आहे.
मंदिराचा पुजारी सोडून पूजेची सेवा देणाऱ्या व्यक्तीपासून दूर राहावे.
मंदिरात कॅमेरा, मोबाईल फोन, चामड्याच्या कोणत्याही वस्तू, पॉलिथिन आणि पिशव्या आणण्यास मनाई आहे.
मंदिरात छायाचित्रण करण्यास सक्त मनाई आहे.
मंदिरात जाण्यापूर्वी बूट काढा.
लिंगराज मंदिरात दर्शन आणि आरतीच्या वेळा
जर तुम्ही लिंगराज मंदिराला भेट देणार असाल तर मंदिर उघडण्याची आणि आरतीची वेळ आधीच जाणून घ्या. हे तुम्हाला त्रास देणार नाही. मंदिर उघडण्याची वेळ पहाटे 2 वाजता आहे. दुपारी 2.30 च्या आधी मंगल आरती होते. 4 वाजता बल्लव भोग केला जातो. सकाळी 6 ते 10 या वेळेत तुम्ही मंदिरात मूर्तीजवळून दर्शन घेऊ शकता. यानंतर सकाळी 10 ते 11 या वेळेत छप्पन भोग घेतले जातात. संध्याकाळी 5 ते 6 वाजेपर्यंत आरती होते, तर 10 वाजता मोठा श्रृंगार असतो आणि साडेदहा वाजता मंदिराचे दरवाजे बंद होतात.
येथे अभिषेक आणि दर्शन करायचे असेल तर त्यासाठी ऑनलाइन तिकीट व्यवस्था नाही. त्यापेक्षा इथे येऊन पूजाअर्चा करण्यासाठी तिकीट काढावे लागेल. येथे पर्यटक प्रथम बिंदू सरोवरात स्नान करतात आणि नंतर क्षेत्रपती अरंत वासुदेव यांचे दर्शन घडते. गणेशपूजेनंतर गोपरिणी देवीच्या पूजेसाठी मंदिरात प्रवेश केला जातो आणि नंदीच्या पूजेनंतर लिंगराजाची पूजा केली जाते. पूजेच्या वेळी पुरुषांनी मंदिरात कुर्ता पायजमा घालावा, तर महिलांनी साडी, पंजाबी ड्रेससह दुपट्टा, अर्धी साडी किंवा सूट घालू शकता.
लिंगराज मंदिराजवळ कोणती मंदिरे आहेत
पुरी मंदिर हे पूर्व भारतातील सर्वात पवित्र स्थळांपैकी एक आहे. चार धामांपैकी एक असल्याने हे भगवान जगन्नाथाचे निवासस्थान आहे. हे भुवनेश्वरपासून 65 किमी अंतरावर आहे, जे रथयात्रा उत्सवादरम्यान खूप लोकांना आकर्षित करते. याव्यतिरिक्त, हे मंदिर भारताच्या पूर्वेकडील सर्वात लोकप्रिय आणि पवित्र गंतव्यस्थान आहे.
कोणार्क मंदिर हे UNESCO जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित केले आहे आणि भुवनेश्वरपासून 45 किमी अंतरावर आहे. हे मंदिर सूर्यदेव आणि सुंदर वास्तुकलेसाठी खूप प्रसिद्ध आहे. तसेच डिसेंबर महिन्यात ओरिसा टुरिझम कोणार्क महोत्सवाचे आयोजन करते, जिथे जगभरातील कलाकार आपली कला प्रदर्शित करतात.
बिरजा मंदिरात 51 शक्तीपीठे असून त्यापैकी 18 महाशक्तीपीठे आहेत. हे ते ठिकाण आहे जिथे देवीची नाभी पडली आणि जे पर्यटक गयाला भेट देऊ शकत नाहीत ते या ठिकाणी जाऊ शकतात. हे भुवनेश्वर शहरापासून 115 किमी अंतरावर आहे.
राजराणी मंदिर भगवान ब्रह्मदेवाला समर्पित असल्याने, हे मंदिर एका विशिष्ट प्रकारच्या चुनखडीपासून बनलेले आहे जे ते अद्वितीय तसेच मंत्रमुग्ध करणारे आहे. हे ओडिशाच्या राजधानीपासून फक्त 5 किमी अंतरावर आहे.
लिंगराज मंदिरात जाण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ
भुवनेश्वरमध्ये उन्हाळ्यात उष्ण आणि दमट हवामान असते. संध्याकाळ थंड आणि आल्हाददायक असल्याने हे ठिकाण भेट देण्यासाठी उत्तम आहे. भुवनेश्वरमध्ये मान्सून जूनच्या आगमनाने सुरू होतो आणि तो सप्टेंबरमध्ये संपतो. शहरात पावसाळ्यात मुसळधार पाऊस पडतो. या मोसमात पर्यटक देखील भेट देतात कारण हे ठिकाण नैसर्गिक ठिकाणांचा आनंद घेण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ आहे. हिवाळा भुवनेश्वरच्या सौंदर्यात भर घालतो. हिवाळ्यात तापमान 7 डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली येते. हवामान आनंददायी आणि भेट देण्यासाठी योग्य आहे. तुम्ही इस्कॉन मंदिर, लिंगराज मंदिर, मुक्तेश्वर मंदिर, बिंदू सागर तलाव आणि चांडका वन्यजीव अभयारण्य यासारख्या आकर्षणांना भेट देऊ शकता.
लिंगराज मंदिरात कसे जायचे
विमानाने लिंगराज मंदिरात जाण्यासाठी भुवनेश्वर विमानतळ मंदिराजवळ आहे. विमानतळ मंदिरापासून 3.7 किमी अंतरावर आहे आणि सर्व प्रमुख भारतीय शहरांशी जोडलेले आहे. विमानतळावर पोहोचल्यानंतर, येथून तुम्ही लिंगराज मंदिरापर्यंत जाण्यासाठी सार्वजनिक वाहतुकीची सुविधा घेऊ शकता. पर्यटक रेल्वेने भुवनेश्वरला देखील पोहोचू शकतात आणि स्थळापर्यंत पोहोचण्यासाठी कॅब, टॅक्सी किंवा ऑटो घेऊ शकतात.
