झाशीच्या राणीनं पतीच्या निधनानंतर लिहिलेल्या पत्रात इंग्रजांना काय विनंती केली होती?

भारतात ब्रिटीश साम्राज्याविरोधात झालेल्या 1857 च्या उठावात झाशीच्या राणीने महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. यासंबंधी झाशीच्या राणीचं एक महत्त्वाचं पत्र लंडनमधल्या ब्रिटिश आर्काईव्हजमध्ये आहे.

1857 च्या उठावाच्या काही दिवसांपूर्वीच झाशीच्या राणीने ईस्ट इंडिया कंपनीचे गव्हर्नर जनरल लॉर्ड डलहौसी यांना हे पत्र लिहिलं होतं.

लॉर्ड डलहौसी यांना लिहिलेलं पत्र

लंडनमधल्या व्हिक्टोरिया अँड एलबर्ट म्युझियमच्या रिसर्च क्युरेटर दीपिका अहलावत यांनी या पत्रासंबंधी सविस्तर माहिती दिली.

त्या म्हणतात, "बॉरिंग कलेक्शन नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या कागदपत्रात या पत्राचाही समावेश आहे. लेविन-बेथम बॉरिंग एक ब्रिटीश अधिकारी होते. त्यांनी भारतीय राजे-महाराजे यांची चित्र, त्यांच्याशी संबंधित कागदपत्र आणि इतर साहित्य गोळा केले होते."

झाशीच्या राणींनी लिहिलेल्या या पत्रात त्या रात्रीचा उल्लेख आहे ज्या रात्री त्यांच्या पतीचं निधन झालं होतं. ईस्ट इंडिया कंपनीने 'डॉक्ट्रीन ऑफ लॅप्स' नावाचं एक धोरण आखलं होतं. या धोरणानुसार भारतीय संस्थानचा राजा अक्षम असेल किंवा संस्थानसाठी वारस जन्माला घालण्याआधीच त्याचा मृत्यू झाला तर ते संस्थान विसर्जित होईल.

पत्रात या डॉक्ट्रीन ऑफ लॅप्सच्या भीतीने झाशीला नवा राजा मिळावा, यासाठी त्यांच्या पतीने विधिवत एका मुलाला दत्तक घेतलं होतं. त्याचं नाव दामोदर. मात्र, लॉर्ड डलहौसी यांनी दत्तक दामोदरचा वारस म्हणून स्वीकार केला नाही, असा उल्लेख केला आहे.

ऑस्ट्रेलियन वकिलाची मदत

दामोदरला वारस म्हणून मान्यता मिळावी, यासाठी झाशीच्या राणीने जॉन लँग या ऑस्ट्रेलियन वकिलांचीही मदत घेतली होती.

राणी लक्ष्मीबाई यांनी जेव्हा दामोदरला दत्तक घेतलं तेव्हा इंग्रजांनी ते बेकायदेशीर घोषित केलं. त्यामुळे राणी लक्ष्मीबाईंना त्यांचा झाशीचा महाल सोडावा लागला.

त्यांनी 'रानी महल' नावाच्या एका तिमजली हवेलीमध्ये आश्रय घेतला होता.

कायदेशीर लढाईसाठी राणीने वकील जॉन लँग यांची मदत घेतली. त्यांनी नुकताच ब्रिटिश सरकारच्या विरोधातला एक खटला जिंकला होता.

लँग यांचा जन्म ऑस्ट्रेलियामध्ये झाला होता आणि ते मेरठमध्ये The Moffusilite नावाचं एक वर्तमानपत्र चालवत होते.

लँग यांना फारसी आणि हिंदुस्तानी अशा दोन्ही भाषा चांगल्या येत होत्या. ईस्ट इंडिया कंपनीचे प्रशासकीय अधिकारी त्यांच्यावर नाराज होते कारण लँग नेहमीच त्यांना कायदेशीररीत्या घेरण्याचा प्रयत्न करत होते.

लँग जेव्हा पहिल्यांदा झाशीला आले तेव्हा राणीने त्यांना आणण्यासाठी एक घोड्यांचा रथ आग्र्याला पाठवला.

त्यांना झाशीला आणण्यासाठी राणीने आपले दिवाण आणि एका जवळच्या अनुयायाला पाठवलं होतं.

या अनुयायाच्या हातात बर्फानं भरलेली एक बादली होती. त्यात पाणी, बियर आणि निवडक वाइनच्या बाटल्या ठेवलेल्या होत्या. पूर्ण रस्त्यात एक नोकर त्यांना पंख्याने वारा घालत होता.

ते झाशीला पोहोचले तेव्हा लँग यांना पन्नास घोडेस्वारांनी एका पालखीत बसवून रानी महालपर्यंत आणलं. इथे राणीने एक शामियाना तयार ठेवला होता.

राणी लक्ष्मीबाई या शामियानाच्या एका कोपऱ्यात पडद्यामागे बसल्या होत्या. तेवढ्यात अचानक त्यांचा दत्तकपुत्र दामोदरने पडदा बाजूला केला.

लँग यांची नजर राणीकडे गेली. या घटनेनंतर रेनर जेरॉस्च यांनी एक पुस्तक लिहिलं. 'द रानी ऑफ झाँसी, रेबेल अगेन्स्ट विल'.

या पुस्तकात रेनर जेरॉस्च यांनी जॉन लँग यांचं वक्तव्य दिलं होतं. ते म्हणतात, ''राणी एक मध्यम उंचीची पण तगडी महिला होती. तरुणपणी त्यांचा चेहरा खूपच सुंदर असावा पण याही वयात त्यांच्या चेहऱ्याचं आकर्षक रूप कमी झालं नव्हतं. मला एक गोष्ट थोडी आवडली नाही ती म्हणजे त्यांचा जरा जास्तच गोल चेहरा. हां, त्यांचे डोळे खूप सुंदर होते आणि नाकही खूपच नाजूक होतं. त्या फार गोऱ्या नव्हत्या. सोन्याचे कानातले सोडले तर त्यांनी एकही दागिना घातला नव्हता. त्यांनी पांढरी शुभ्र मलमलची साडी नेसली होती. त्यातून त्यांची देहाकृती स्पष्ट आणि रेखीव दिसत होती. त्यांच्या व्यक्तिमत्वाला मारक ठरेल अशी एकच गोष्ट होती.. त्यांचा फाटलेला आवाज.'

दत्तक घेतलेल्या दामोदरला वारस म्हणून मान्यता मिळण्यासाठी राणीने मोठा संघर्ष केला. पुढे 1857 मध्ये ब्रिटीशांविरोधात मोठा उठाव झाला. यात झाशीची राणी लक्ष्मीबाई यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.

रणांगणावर त्यांनी स्वतः सैन्याचं नेतृत्त्व केलं. यावेळी दामोदरला पाठीवर बांधून त्या युद्धभूमीवर तलवारीसह उतरल्या आणि ब्रिटीश सैन्याशी लढता-लढताच त्यांचा मृत्यू झाला.

झाशीच्या राणीला पाहाणारा ऑस्ट्रेलियन वकील

जॉन लँग यांनाही राणी लक्ष्मीबाईंना जवळून पाहण्याची संधी मिळाली होती. पण रणांगणात नव्हे तर त्यांच्या हवेलीमध्ये.